Spartańska szkoła życia... agoge

Sparta to miasto założone przez Dorów w XI-X wieku p.n.e., miasto położone na Półwyspie Peloponeskim w dolinie rzeki Eurotas W starożytności była głównym ośrodkiem potężnego państwa spartańskiego Lakonii, zwanego również Lacedemonem. Sparta znana była ze swej militarnej siły. Spartiaci nie zajmowali się uprawą ziemi czy inną działalnością, na przykład produkcją lub handlem, lecz cały swój czas poświęcali szkoleniu wojskowemu. 

W Ustroju politycznym Sparty Ksenofont pisał: Zamiast wydelikacać stopy noszeniem obuwia, polecił [Likurg] hartować je przez chodzenie boso, uważając, że jeżeli w tym się wyćwiczą, o wiele łatwiej będą piąć się do góry i bezpieczniej będą schodzić po spadzistym terenie; jeżeli [chłopiec] zahartuje nogi, prędzej boso niż obuty będzie chodzić, wspinać się i biegać. A zamiast rozpieszczać ich szatami nakazał się przyzwyczaić do jednej szaty cały rok, w przekonaniu, że w ten sposób lepiej się zahartują na zimno i ciepło. A co do pożywienia radził, aby mężczyzna jadł tyle, by nie obciążał go nadmiar jedzenia, ale by raczej uczył się znosić niedostatek. Uważał bowiem, że tak wychowani łatwiej mogliby w razie potrzeby pracować, i to z wysiłkiem, bez jedzenia, łatwiej wytrzymywać z tą samą żywnością, gdyby taki był rozkaz, przez dłuższy czas, mniej potrzebowaliby przyprawy, łatwiej stosowaliby się do każdej potrawy i byliby zdrowsi. Sądził też, że do wzrostu bardziej przyczynia się pożywienie, które ciała czyni smukłymi, niż takie, które powoduje otyłość. Żeby znów głód zanadto im nie dokuczał, nie pozwolił im żadnej potrzebnej rzeczy brać bez trudu, ale pozwolił im kraść to i owo dla zaspokojenia głodu. Takie zasady systemu wychowania agoge obowiązywały w Sparcie. 

Agoge  – system wychowania 

Agoge (z gr. agogeus – lejce) to system wychowania zorganizowany przez państwo, podporządkowany kształtowaniu dyscypliny i umiejętności życia w zhierarchizowanej grupie. Agoge to rozciągnięte w czasie przechodzenie chłopca z okresu dzieciństwa do świata dorosłych. W Sparcie los dziecka nie zależał od rodziców. Po urodzeniu ojciec zanosił chłopca do sali zebrań, gdzie starcy oceniali stan jego zdrowia. Dzieci zdrowe i silne zachowywano przy życiu, natomiast uznane za słabe porzucano w górach Tajget. Pod opieką matki i innych członków rodziny chłopiec pozostawał do siódmego roku życia, natomiast później podlegał wychowaniu agoge, z którego zwalniano jedynie następcę króla. Chłopców dzielono na dwie grupy: paides (od 7 do 14 roku życia) i efebów (od 14 do 20 lat). W wieku lat dwunastu chłopcy opuszczali dom rodzinny i od tej pory ich życie należało do państwa. Ich domem stawały się koszary, w których mieszkali i ćwiczyli nadzorowani przez opiekunów i starszych chłopców. Bezpośrednim przełożonym grupy był ejren, który po wspólnym posiłku organizował im wspólne dodatkowe zajęcia. Wykształcenie intelektualne Spartan – poza umiejętnością czytania i pisania – ograniczało się do opanowania kilku pieśni wojennych i religijnych oraz wiadomości z zakresu historii, religii i obrzędowości Sparty. Uważano, że muzyka jest potrzebna, gdyż pomaga żołnierzowi w walce i rozpala bojowego ducha. Musztra wojskowa była surowa: hartowano i wyrabiano odporność na wszelkie trudy i niewygody życiowe, takie jak głód, zimno, ból. Dla sprawdzenia odpowiedniego przygotowania i wytrzymałości młodego człowieka poddawano go podwójnej próbie: pierwszą była silna chłosta przed ołtarzem Artemidy Ortii, którą chłopiec powinien znieść bez jęku. Drugą próbę przechodził młody człowiek tuż przed ukończeniem ćwiczeń, tzw. krypteia. Po przekroczeniu dorosłości, czyli w wieku lat dwudziestu Spartanin jeszcze przez dziesięć lat nie opuszczał koszar. Musiał już wprawdzie założyć rodzinę, ale nie mógł mieszkać w swoim domu. Jego kontakty z żoną ograniczały się właściwie do potajemnych spotkań. Nie posiadał jeszcze pełnych praw obywatelskich, nie mógł więc sprawować żadnych funkcji publicznych, miał natomiast obowiązek walczyć za ojczyznę, brać udział w ćwiczeniach wojskowych i we wspólnych posiłkach. Spartiatą, czyli pełnoprawnym obywatelem mężczyzna stawał się dopiero w wieku 30 lat. 

Kreta... i skryptorium Michaela Apostolisa w Kandii

Kreta, mapa autorstwa O. Dappera, 1687

Gdy cesarstwo bizantyńskie runęło w 1453 roku pod naporem Turków niszczących m. in. bogato iluminowane kodeksy, znaleźli się ludzie, którzy uciekając przed zagładą zabierali ocalone skarby piśmiennictwa na tereny bezpieczniejsze. Najbliższym miejscem ucieczki Greków była Kreta, która od dawna odgrywała wyjątkową rolę w stosunkach Bizancjum z Zachodem. Po roku 1204 znalazło na niej schronienie wielu Greków, a po upadku Konstantynopola w 1453 roku rozpoczął się wręcz prawdziwy najazd. Kreta – będąca od 1204 roku we władaniu Wenecji – stała się prawdziwym centrum greckiego świata i ośrodkiem hellenizmu. Właśnie z fali uchodźców z roku 1453 znane są nazwiska nauczycieli i kopistów rękopisów, tj. Jerzego z Trapezuntu, Janusa Laskarisa i Michaela Apostolisa (1422-1480/86). Ten ostatni, który był uczniem znanego humanisty greckiego Jana Argyropulosa, przybył na Kretę – po rocznym pobycie w obozie jenieckim u Turków – i osiadł w Kandii (obecnie Heraklion). 

Michael Apostolis

Michael Apostolis nawiązał kontakt z kardynałem Bessarionem, który stał się jego możnym protektorem pragnącym uratować od zagłady piśmienne skarby swojej ojczyzny. Bessarion w latach 1460-1464 dwukrotnie wysyłał Michaela Apostolisa po rękopisy do Konstantynopola. Apostolis wyszukiwał wszystko, co było godne uwagi, nabywał rękopisy lub kopiował je na miejscu i zawoził do Rzymu. Manuskrypty wyszukane na Krecie lub sprowadzone z Cypru kopiował w swoim skryptorium w Kandii. Prowadził systematyczną korespondencję z Bessarionem, którego informował o stanie swych poszukiwań. Współpraca z kardynałem trwała kilkanaście lat, aż do śmierci protektora. Pracę Michaela kontynuował jego syn Aristowulos (jego późniejsze imię Arsenios). Ze skryptorium Apostolisów – Michaela i Aristowulosa – wyszły kopie ponad 50 greckich autorów, m.in. wszyscy ważniejsi przedstawiciele epoki klasycznej, a także Ojcowie Kościoła i piśmiennictwo z dziedzin takich jak astronomia, astrologia, geografia i leksykografia. Jeden z rękopisów pióra Michaela – Iliada Homera – zawędrował do Polski, do zbiorów kanclerza Jana Zamojskiego. Egzemplarz ten obecnie znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej.