Sygnet.... jako godło drukarni

Znak graficzny drukarza lub drukarni

Sygnet drukarni Jana Heweliusza

Sygnet drukarski to znak graficzny, będący godłem drukarza lub drukarni, umieszczany zwykle na karcie tytułowej książki. Sygnet w Polsce pojawił się w wieku XV. Po raz pierwszy do drukarstwa sygnet wprowadzili J. Fust i P. Schöffer w Psałterzu mogunckim z roku 1457. W XV-wiecznych drukach sygnet – obok rycin i inicjałów – pełnił także funkcję zdobniczą. Przedstawienie graficzne przedmiotu, symbolu w małej formie identyfikowało dany produkt z konkretną oficyną drukarską. Inspiracje dla właścicieli drukarni często stanowiły treści religijne i mitologiczne, jak również figury geometryczne oraz sceny z życia codziennego. W drukach XV i XVI-wiecznych sygnety najczęściej wykonywane były z drzeworytów. Takim przykładem są sygnety Mikołaja Szarffengergera. Najczęściej widnieje motyw ornamentów, kozłów i skrzydeł orła. Natomiast krakowska Drukarnia Łazarzowa najczęściej przedstawia motyw obelisku wznoszącego się do chmur, z przelatującym przez wierzchołek kluczem żurawi. 

Głowa gryfa jako sygnet

Sygnet drukarski Aldusa Manutiusa

Sygnet zawodu drukarskiego zwykle przedstawiał głowę gryfa, czyli lwa posiadającego skrzydła oraz głowę orła, trzymającego w szponach tampony drukarskie. Godło to zostało nadane w Niemczech już w wieku XV i przedstawiało dwugłowego czarnego orła na złotym polu, który w szponach trzymał dywizorek. Symbol ten w różnych krajach ulegał modyfikacjom. W Polsce godło drukarzy krakowskich z 1546 roku przedstawiało gryfa w królewskiej koronie z tamponami i wierszownikiem, wokół którego jest napis: Principis scholae regni cracpviae sigilium sociorum artis typograficae. 

Gryf jest również głównym akcentem graficznym wielu drukarń oraz organizacji drukarskich. Na początku XVI wieku sygnetu używali Kasper Hochfeder, Jan Haller, Florian Ungler i Hieronim Wietor. W epoce odrodzenia sygnet stał się również elementem dekoracyjnym. W XVII i pierwszej połowie XVIII stulecia sygnet stracił na znaczeniu. W epoce oświecenia upowszechnili go drukarze warszawscy, krakowscy i lwowscy: Mitzner de Koloff, Gröll, Grebel, Zlichtyn, Piller. Po tym okresie sygnet ponownie podupadł, a na przełomie wieków XIX i XX jego znaczenie odrodziło się. 

Giordano Bruno… filozof spalony na stosie

Giordano Bruno, XVIII wieczny portret

Włoski filozof i humanista

Giordano Bruno, właśc. Philippo Bruno – włoski filozof i humanista – urodził się w 1548 roku w Nola niedaleko Neapolu w rodzinie katolickiej. Jako jedenastoletni chłopiec wyjechał do Neapolu i rozpoczął studiowanie trivium. W tym czasie na uniwersytetach europejskich nauczano siedmiu sztuk wyzwolonych, które dzieliły się na trivium i quadrivium. Trivium obejmowało gramatykę, w tym okresie oznaczało to biegłość w łacinie, dialektykę oraz retorykę. Ukończenie trivium było niezbędnym etapem do kontynuowania nauki. Philippo Bruno 15 czerwca 1565 roku wstąpił do zakonu dominikanów, gdzie przyjął imię zakonne Giordano. Śluby zakonne złożył rok później. W roku 1572 został wyświęcony na księdza, a w wieku lat 30 został doktorem teologii. Swoją pierwszą książkę Arkę Noego zadedykował papieżowi. Już od czasów seminarium pojawiały się u niego wątpliwości dotyczące podstawowych dogmatów wiary katolickiej, które zaczął krytykować. W roku 1576 został oskarżony o herezję i ekskomunikowany przez inkwizycję. Akt oskarżenia przeciwko niemu zawierał blisko 130 punktów. Giordano Bruno uciekł i wędrował po Włoszech pracując jako prywatny nauczyciel do roku 1579. Jego wędrówka przebiegała między innymi przez Rzym, Genuę, Savonę, Padwę czy Bergamo. Wówczas powrócił do swojego imienia Philippo. 

Podróże Giordano Bruno

Po opuszczeniu Włoch podróżował po Europie Zachodniej, zaczynając od Szwajcarii. W Genewie pracował w drukarni jako korektor, a po ogłoszeniu ulotki atakującej poglądy czołowego genewskiego teologa Bruno został uwięziony i oskarżony. Podczas swej wędrówki Bruno był także profesorem w Tuluzie, gdzie nauczał filozofii, w Awinionie, w Paryżu przedstawiono go Henrykowi III, którego nauczał mnemotechniki i dzięki któremu został profesorem Sorbony. Swoje poglądy filozoficzne zawarł w 120 tezach, które ogłosił drukiem. Dał się poznać jako przeciwnik poglądów Arystotelesa i z tego powodu musiał opuścić Paryż. Był rok 1583. Udał się do Londynu na zaproszenie królowej Elżbiety I. Swoje największe dzieła napisał w Londynie i Oksfordzie. Opublikował 6 dialogów w języku włoskim, w tym satyrę na Kościół Spacio della Bestia triompante proposto dal Giove affetuato del consiglio. Po dwuletnim pobycie w Anglii wrócił na kontynent i przez Nadrenię, Wittembergię, Pragę oraz Frankfurt, trafił do Włoch. W Wittembergii i w Pradze wystąpił przed szeroką publicznością oskarżając Kościoł i Stolicę Apostolską. W Pradze opublikował 160 artykułów przeciwko matematykom i filozofom. Jego wystąpienia odbiły się szerokim echem w całej Europie. W roku 1591 został wykluczony z gminy luterańskiej i wygnany. Powrócił do Wenecji, gdzie kolejny raz w życiu nauczał mnemotechniki. Jego uczeń Giovanni Mocenigo zadenuncjował go i Bruno dostał się w ręce inkwizycji. 

Proces o herezję

Pomnik Bruna w Rzymie,
na Campo di Fiori

W 1592 roku został uwięziony, wytoczono mu proces o herezję, stwierdzając błędność jego teorii o wielości systemów słonecznych i nieskończoności świata. Jako heretyk został spalony na stosie na placu Campo di Fiori w Rzymie 17 lutego 1600 roku. Wstępując na stos powiedział: Z większą trwogą wy wydajecie wyrok niż ja go wysłuchuję…

Bardzo często Bruna porównuje się z Sokratesem, dlatego że obaj ponieśli śmierć za swoje poglądy: Sokrates wypił cykutę, Bruna spalono na stosie.

Giordano Bruno w swoich poglądach nawiązywał do filozofii starożytnej, m.in. do Heraklita, Parmenidesa, Anaksagorasa, Lukrecjusza, Plotyna oraz do myśli uczonych średniowiecznych i renesansowych, m.in. Mikołaja Kopernika, Mikołaja z Kuzy, B. Telesia. Łączył różnorodne kierunki filozoficzne, naukowe oraz religijne. Jest autorem traktatów: De l’infinito universo et Mondi (1584) i De la Causa, principio et Uno (1586).

Jan Haller... krakowski drukarz i wydawca

Niemiecki kupiec

Jan Haller, właściwie Johann Haller (1467 – 1525) – niemiecki kupiec, drukarz i wydawca urodził się w Rothenbur ob der Tauber. Przybył do Krakowa i w roku 1482 zapisał się na Akademię Krakowską. Nie uzyskał jednak formalnie żadnego stopnia naukowego. W roku 1491 ożenił się z córką bogatego krakowskiego kuśnierza Barbarą Kunosch. Dziesięć lat później został ławnikiem miejskim, a następnie rajcą. Na handlu winem i miedzią węgierską zbił fortunę. 

Działalność wydawnicza Hallera

Od 1494 roku Haller rozpoczął działalność nakładową, a podczas swoich licznych podróży za granicę w interesach nawiązał kontakt z przodującymi oficynami wydawniczymi na Zachodzie. Tam też wydał na polskie zlecenie m.in. podręczniki uniwersyteckie. Znane są jego kontakty z takimi drukarzami jak: G. Stuchs w Norymberdze, W. Stoeckl w Lipsku czy A. Manutius w Wenecji. W roku 1501 z Metzu sprowadził do Krakowa drukarza Kaspra Hochfedera, który rozpoczął drukowanie książek pod szyldem Hallera w roku 1505. Oficyna Jana Hallera uzyskała przywilej królewski na wyłączność druków państwowych w dniu 30 września 1505 roku. Ten ceniony krakowski wydawca drukarnię prowadził aż do swojej śmierci w roku 1525. Jako jeden z pierwszych druków ukazał się Commune Regni Poloniae privilegium Jana Łaskiego, zwany inaczej Statutem Łaskiego, wydrukowany na pergaminie 27 stycznia 1506 roku. Była to pierwsza w Polsce wydana drukiem urzędowa publikacja, której nakład wynosił około 150 egzemplarzy. Jan Haller wydawał również mszały, brewiarze, agendy, czyli chrześcijańskie księgi liturgiczne oraz podręczniki i druki drobniejsze, w sumie około 300 pozycji. Wśród nich były również i fragmenty w języku polskim, m.in. pieśń Bogurodzica. 

Wydawca dzieł Erazma z Rotterdamu i Cycerona

Karta z dzieła Mikołaja Kopernika
wydana w oficynie Jana Hallera

Jan Haller drukował także dzieła Erazma z Rotterdamu i Cycerona. To w jego drukarni wytłoczono debiut translatorski Mikołaja Kopernika. Był to łaciński przekład z greki zbioru 85 fikcyjnych listów obyczajowych, sielskich i erotycznych Teofilakta Symokatty, bizantyjskiego historyka z VII wieku, wydane pod tytułem Theophilacti Scolastici Simocatti Epistole morales, rurales at amatoriae, interpretatione latina (Teofilakta scholastyka Symokatty listy obyczajowe, sielskie i erotyczne w przekładzie łacińskim). Haller wydał także wiele druków muzycznych, m.in. Missale Wratislaviense (1503), Psalterium secundum morem Ecclesiae Cracoviensis (1518) oraz traktaty polskiego kompozytora epoki renesansu Sebastiana z Felsztyna: Opusculum musicae compilatum (1517) oraz Modus regulariter accentuandi (1518). W roku 1510 został właścicielem młyna papierniczego w Czerwonym Prądniku. 

Książę humanizmu... Erazm z Rotterdamu

Erazm z Rotterdamu

Erazm z Rotterdamu, właściwie Gerhard Gerhardson, filolog, filozof i reformator religijny urodził się 26 października 1467 roku w Rotterdamie. Ten holenderski myśliciel był jednym z najsławniejszych humanistów epoki odrodzenia. Przeznaczony do stanu duchownego młodość spędził w klasztorach Niderlandów i północnej Francji. W roku 1498 wyjechał do Anglii, gdzie zaprzyjaźnił się ze słynnym pisarzem i  humanistą Tomaszem Morusem. Podróżował również po Włoszech, gdzie nawiązał kontakty z Akademią Florencką. W 1521 roku osiadł w Bazylei i rozwinął działalność naukową. W licznych pismach – pisał wyłącznie po łacinie – domagał się radykalnej reformy obyczajów i doktryny Kościoła w duchu ewangelicznym, kładąc nacisk na moralny charakter chrześcijaństwa. Zwalczał zabobon, filozofię scholastyczną, korupcję duchowieństwa, nieobyczajność mnichów, handel relikwiami i kult obrazów. Jednakże sam nie zdecydował się przejść na stronę reformacji, zapoczątkowanej przez Marcina Lutra. Religijny i życiowy ideał Erazma polegał na zgodności życia chrześcijańskiego z naturą ludzką. 

Działalność edytorska Erazma 

Pochwała głupoty, 
fragment pierwszego wydania

W działalności edytorskiej Erazm z Rotterdamu propagował i wydawał dzieła dawnych ojców Kościoła, m.in. Hieronima, Ambrożego czy Augustyna. Przygotował pierwsze greckie wydanie Nowego Testamentu, z łacińskim przekładem i komentarzami (1510). Głównymi polemicznymi i satyrycznymi utworami Erazma były: Enchiridion militis christiani (1502), Colloquia familiaria (1518), De libero arbitrio (1524) oraz słynna Pochwała głupoty (Mariae encomium) wydana w roku 1509 w Paryżu i za życia autora przełożona na wiele języków. W Polsce Pochwała głupoty znana była od razu po łacinie, ale na język polski została przetłumaczona dopiero w 1875 roku. Erazm z Rotterdamu zmarł 12 lipca 1536 roku w Bazylei.