Biblioteka w Pergamonie... wybitny ośrodek nauki i sztuki

Ruiny Biblioteki Pergameńskiej

W III wieku p.n.e. w Azji Mniejszej powstało królestwo Pergamonu. Dzięki jego władcom szybko osiągnęło wysoki poziom kulturalny. Pergamon był drugim po Aleksandrii konkurującym z nią ośrodkiem nauki, kultury i sztuki. Utworzona biblioteka stała się jego wpisanym trwale symbolem. Attalos I (241-197 roku p.n.e.), ówczesny władca Pergamonu, założył tę bibliotekę jako zaplecze działalności uczonych, którymi się otaczał. Gmach biblioteki wybudował jego syn Eumenes II (197 - 159 roku p.n.e.). W roku 1878 Karol Human rozpoczął wykopaliska, które pokazały, jak niewiele pozostało z tak potężnej budowli. Od północy biblioteka sąsiadowała kolumnowym portykiem ze świątynią bogini Ateny Polias. Składały się na nią cztery duże pomieszczenia, których przeznaczenie do dzisiaj jest sprawą sporną.  Najbardziej prawdopodobnym jest, że największe z nich – o rozmiarach około 16 m x 13,5 m – było salą reprezentacyjną, w której odbywały się posiedzenia naukowe. Trzy mniejsze natomiast, w których umieszczono drewniane regały, służyły jako magazyny na książki. To stąd czytelnik mógł wyjść ze zwojem w ręku do wspomnianego portyku, by na świeżym powietrzu zapoznawać się z jego treścią. 

Pergamon był poważnym ośrodkiem naukowym, w którym powstały pierwsze traktaty o organizacji bibliotek i katalogowaniu woluminów. Spisał je gramatyk Artemon z Kassandrei (I wiek p.n.e.). Jego pracę kontynuował Herennios z Bizancjum poświęcając temu tematowi 12 ksiąg. Królowie Pergamonu nie szczędzili środków, by ten instytut badawczy wyróżniał się w ówczesnym świecie. Na swój dwór ściągali uczonych z Aleksandrii, np. matematyka Apolloniosa z Perge czy Apollodora z Aten. Eumenes II próbował nawet przekupić Arystofanesa, którego Ptolemeusz V Epifanes wolał dla pewności zamknąć na jakiś czas w więzieniu, by uniemożliwić mu wyjazd do Pergamonu. (A. Świderkówna i M. Nowicka, Książka się rozwija). 

Władcy Pergamonu dbali, by ich księgozbiór stale się powiększał. Zadaniem królewskich agentów było wyszukiwanie nieznanych pism wybitnych twórców, które mogłyby wzbogacić bibliotekę pergameńską kosztem aleksandryjskiej. Efektem rywalizacji obu ośrodków był znaczny wzrost cen starych rękopisów. Pergamon musiał posiadać własne skryptoria, w których powielano zdobyte teksty. Z tego rodzaju działalnością wiązał się znaczny wzrost zapotrzebowania na pergamin oraz zmiany technologii jego produkcji. Dzięki takiej aktywności biblioteka zgromadziła około 200 000 woluminów. Prawdopodobnie tyle zabrał z niej Marek Antoniusz ofiarowując je Kleopatrze, jako zadośćuczynienie za zniszczenie w 47 roku p.n.e. przez Rzymian Biblioteki Aleksandryjskiej. Istnieją źródła, które twierdzą, że pomimo takiego rozboju Biblioteka Pergameńska działała jeszcze w II wieku n.e.

Starogrecki statek wiosłowy... triera

Na przełomie VI i V wieku p.n.e. do militarnego i kolonizacyjnego sukcesu Greków przyczyniło się w dużym stopniu skonstruowanie triery. Początkowo była ona statkiem wiosłowym, a następnie żaglowo-wiosłowym. Jej wynalezienie przypisuje się Koryntianom. którzy już w VII wieku p.n.e. zaczęli używać takich okrętów na Morzu Egejskim.

Relief z Akropolu ukazujący wioślarzy, ok. 410 p.n.e

Tiera miała około 40 metrów długości, a jej szerokość dochodziła najwyżej do 5 metrów. Nazwa okrętu pochodzi od trzech rzędów wioślarzy umieszczonych w jego wnętrzu. Każdy rząd wyposażony był w inny typ wioseł, a wioślarze rozsadzeni byli następująco: górny rząd (thranite) – 31, środkowy (zygite) i dolny (thalamite) po 27, a więc 85 wioślarzy przy każdej burcie. Wszyscy członkowie załogi okrętów greckich byli ludźmi wolnymi i nigdy nie służyli pod przymusem, przy czym wioślarze wywodzili się z najuboższych warstw społeczeństwa. Załogę triery stanowiło najwyżej 200 mężczyzn, spośród których 170 było wioślarzami. Oprócz nich w skład załogi wchodziło 13 marynarzy, dwóch sterników  i  dowódca, zwany trierarchą oraz czterech jego pomocników, a także muzyk grający na flecie i nadający rytm wioślarzom, co pozwalało na rozwijanie prędkości niespotykanych dotąd na morzach (nawet do 9 węzłów przy użyciu wioseł). Duża liczba wioseł pozwalała uniezależnić się od wiatru, co dawało przewagę podczas bitew. 

Triera

Na trierze zazwyczaj było 4-5 łuczników i 10 hoplitów, a w warunkach bojowych ich liczba dochodziła nawet do 40. W czasie walk używano znajdującego się na dziobie tarana okutego brązem. Był to jeden z charakterystycznych elementów triery, który służył do zatapiania statków wroga. Na rufie okrętu były dwa stery: jeden na sterburcie, drugi – na bakburcie. Były to dwa olbrzymie wiosła znajdujące się na zewnątrz statku. Triera była szybsza, bardziej zwrotna i wytrzymalsza od innych okrętów z tamtego okresu. 

Triery greckie – w porównaniu z okrętami fenickimi czy perskimi – były bardzo niskie, a więc bardziej odporne na boczny wiatr. Dzięki różnicom konstrukcyjnym lepiej zachowywały się na falach i podczas starcia z okrętami przeciwników. Taktyka walki wiosłowego statku tamtych czasów sprowadzała się do taranowania lub abordażu. Jeśli nie można było tego dokonać kapitan triery mógł spróbować jeszcze jednej techniki – rozpędzał się tak, by w ostatniej chwili schować wiosła pod pokład i prawie otrzeć się o burtę wrogiego okrętu łamiąc jego wiosła, a przez to czyniąc go niezdolnym do dalszej walki. 

Gdzie Rzym, a gdzie... Awinion - niewola papiestwa

Pałac papieży w Awinionie

Awiniońska niewola papieży, zwana niewolą babilońską papiestwa, to okres rezydowania papieży w Awinionie i uzależnienia papiestwa od królów francuskich w latach 1309–1377. Była wynikiem dążności państw do wyzwolenia się spod zwierzchności Kościoła, a bezpośrednią przyczyną niewoli papieży był zatarg pomiędzy królem Filipem IV Pięknym a papieżem Bonifacym VIII. Doszło do tego w wyniku obłożenia przez króla podatkiem dóbr kościelnych we Francji na rzecz wojny z Anglią i protestu papieża w bulli Clericis laicos z roku 1296. Filip IV panował we Francji w latach 1285–1314 prowadząc wiele wojen. Do domen królewskich, czyli osobistych majątków, monarcha chciał przyłączyć Flandrię – bogatą prowincję – w której kwitł przemysł sukienniczy. Flandria była lennem angielskim i po opanowaniu jej monarcha stanął przed problemem oporu społeczeństwa przeciw rządom francuskim. W 1302 roku oddziały flandryjskie zadały klęskę Francuzom pod Courtrai. Polityka Filipa IV była bardzo kosztowna, na skutek tego król obłożył podatkiem posiadłości kościelne.

Bonifacy VIII

Duchowni zwrócili się więc do papieża Bonifacego VIII, wskazując, że zostały złamane prawa stanowe. Papież uważał, że władza kościelna jest nadrzędna wobec władzy świeckiej, a więc postępowanie Filipa IV jest naruszeniem jej prerogatyw. Bonifacy VIII zagroził klątwą każdemu, kto bez jego zgody odważy się nakładać podatki na duchowieństwo. Wobec takiego stanowiska król Francji zakazał wywozu złota i srebra poza granice państwa. Decyzja ta godziła w interesy finansowe kurii rzymskiej. Aby znaleźć oparcie prawne dla swojej polityki Filip IV w roku 1302 zwołał do Paryża przedstawicieli duchowieństwa, rycerstwa i mieszczaństwa, czyli tzw. stanów generalnych. Od tego czasu zgromadzenie to posiadało uprawnienia do nakładania nowych podatków. 

Filip IV Piękny

Konflikt pomiędzy królem a papieżem wciąż trwał. Doszło do dalszych zadrażnień, a kością niezgody stała się polityka personalna na skutek czego papież przygotował dokument, w którym wyklinał Filipa. Konsekwencją tego dokumentu byłoby unieważnienie wszystkich traktatów, jakie zawarła Francja. Aby do tego nie dopuścić, król wysłał agentów do Włoch, którzy mieli przeprowadzić detronizację papieża. Bonifacy VIII został porwany i uwięziony, następnie odbity, lecz wkrótce po uwolnieniu zmarł. Jego następcą został Klemens V, który na żądanie króla Francji w roku 1307 przeprowadził kasatę zakonu templariuszy, a w roku 1309 przeniósł stolicę papiestwa do Awinionu. I tak prawie przez 70 lat trwała tzw. niewola awiniońska papieży.

Recepta... pisemne zlecenie na lek

Recepta

Recepta powstała od łacińskiego recipe – weź. Od tego słowa („Rp.”) zaczyna się na blankiecie receptowym szczegółowy przepis. Wyraz recepta można rozumieć na dwa sposoby. Może to być przepis na sporządzenie jakiegoś preparatu złożonego, a z drugiej strony – pisemne polecenie lekarza na sporządzenie w aptece określonego leku, bądź też wydanie leku gotowego. I tak w pierwszym przypadku taką receptą może być na przykład zbiór notatek nieznanego lekarza sumeryjskiego, zapisanych na glinianej tabliczce lub też znany papirus Ebersa, często określany przez historyków jako „zbiór recept”. Przez wiele stuleci recepta nie była potrzebna, gdyż lekarze leczyli i jednocześnie sami sporządzali potrzebne lekarstwa. Z chwilą, gdy przygotowywanie lekarstw zostało wyłączone z obowiązków lekarza, pojawiła się konieczność znalezienia sposobu przekazywania informacji aptekarzowi, czyli osobie uprawnionej do sporządzania lekarstw. Konieczność ta pojawiła się pod koniec XII wieku, kiedy rozpoczęły się pierwsze próby rozdziału funkcji leczniczych od aptekarskich, np. we francuskim mieście Arles. 

Pierwsza książka aptekarska

Aptekarz - XVI wiek

Określenia recepta po raz pierwszy użył w XV wieku Saladyn z Asculo (Saladinus de Asculo) w swym dziele Compendium aromatiorum. Napisał: „Obowiązkiem aptekarza jest ucierać, przemywać, naparzać, gotować, destylować, robić cukry i umieć dobrze je przechowywać, dobrze znać gramatykę, ażeby dobrze rozumieć przepisy RECEPT antidotariów i nauki medycznej”. Była to pierwsza książka aptekarska obejmująca całokształt ówczesnej wiedzy farmaceutycznej. Po raz pierwszy wydano ją drukiem w Bolonii w roku 1488. Podstawą wszelkiej informacji o sposobach przyrządzania leków stały się tzw. księgi o lekach, którym – w zależności od okresu – nadawano różne nazwy: Antidotarium, Dispensatorium czy Ricettario. Prototypem późniejszych lekospisów stało się dzieło lekarza rzymskiego Scriboniusa Largusa Compositiones medicamentorum. W nim Scribonius zawarł opis 242 roślinnych, 36 mineralnych oraz 29 zwierzęcych środków leczniczych. To dzieło z początku naszej ery zawierało – poza opisem leków i sposobami ich przyrządzania – wiele porad praktycznych w licznych schorzeniach. Około roku 1100 powstał głośny w Europie lekospis Antidotarium Nicolai Salernitani. Opracowanie to odgrywało znaczącą rolę w Europie prawie do końca XVI wieku. Oprócz opisów surowców i sposobów wykonania różnych leków wymienia obowiązujące wówczas miary i wagi apteczne. Pierwszy „urzędowy” lekospis, nazywany wówczas „receptariuszem”, powstał w 1498 roku na zlecenie cechu aptekarzy florenckich. W wydaniu z roku 1567 nosi on nazwę Ricettario Fiorentino. 

Lekopisy

Pierwszym urzędowym lekospisem w krajach niemieckich, opracowanym przez młodego lekarza Valeriusa Cordusa (1515-1544) na polecenie Rady Miejskiej Norymbergii było dzieło Pharmacorum conficiendorum ratio vulgo vocant Dispensatorium, zwane w skrócie Dispensatorium Norimbergense, wydane drukiem w roku 1546. Przepisy tego lekospisu obowiązywały tylko aptekarzy Norymbergii. Wkrótce jednak inne miasta niemieckie, także holenderskie i francuskie, wprowadzały ten lekospis bądź ustanawiały własne. W Polsce jedynie Rada Miejska w Gdańsku wydała w 1597 roku specjalną „Ustawę Aptekarską”, w której zaleciła miejscowym aptekarzom by stosowali się do Dispensatorium obowiązującego w... Norymberdze. Coraz częściej lekospisom wydawanym w XVI wieku zaczęto nadawać w tytule określenie „farmakopea”. Wspólną cechą tych opracowań było ujednolicenie przepisów na leki we wszystkich aptekach danego miasta, następnie regionu, aż wreszcie całego kraju. Autorem, który przyczynił się do spopularyzowania nazwy „farmakopea” był gdański lekarz i aptekarz, kierownik Rady Miejskiej w Gdańsku, doktor medycyny Jan Placotomus (Bretschneider),  który napisał dzieło Pharmacopoea in compendium redacta. Zostało ono wydane w Antwerpii w roku 1560, a adresowane było do adeptów sztuki aptekarskiej. Podręcznik ten później stał się wzorcem dla następnych farmakopei.