Bizancjum... znane biblioteki

Widok Konstantynopola,
ilustracja z Kroniki norymberskiej

Biblioteka Królewska w Konstantynopolu założona w 2 połowie IV wieku przez cesarza Konstantyna była najstarszą znaną książnicą w Bizancjum. Mieściła się w specjalnym gmachu zbudowanym w obrębie cesarskiego pałacu i liczyła około 120 000 woluminów, a specjalnie wyszkolony personel administrował biblioteką. Wśród pracowników było 7 przepisywaczy: do dzieł greckich czterech, a do łacińskich – trzech. Służyła również uniwersytetowi, który w czasach obrazoburstwa wraz z biblioteką został zamknięty przez cesarza Leona III. W roku 475 Biblioteka Królewska uległa zniszczeniu podczas pożaru. Inną książnicą bizantyjską była założona przez patriarchę Tomasza I w latach 607 – 610 Biblioteka Patriarchatu Konstantynopolskiego, która mieściła się w jego pałacu. Z jej zasobów korzystali biskupi z całego chrześcijańskiego świata podczas odbywających się tam soborów i synodów. W roku 780 została zniszczona przez pożar, a odbudowana przetrwała do wieku XIII. W bibliotece tej znajdował się pełny zbiór aktów synodów, jakie odbywały się w Konstantynopolu. Funkcję jej kierownika prze jakiś czas pełnił Cyryl, późniejszy misjonarz słowiański. 

Góra Athos

W Bizancjum najliczniejszą bibliotekę miał klasztor Studion. Znajdowała się tam szkoła pisarska i iluminatorska, w której nauczał opat Teodor. Do czasów obecnych w bibliotekach klasztorów na górze Athos pozostało jeszcze około 11 000 starych rękopisów. Własne zbiory posiadali nie tylko uczeni, na przykład tacy jak Focjusz, lecz również bogaci urzędnicy w Konstantynopolu i na prowincji. 

Drukarz Zygmunta Starego... Hieronim Wietor

Żywot Pana Jezu Krysta, wyd. z 1522 roku

Hieronim Wietor (Hieronymus Vietor 1480–1546/1547) do Krakowa przybył ze Śląska. Był wykształconym humanistą. Studia ukończył w Akademii Krakowskiej i jednocześnie nauczył się introligatorstwa i drukarstwa. Później otworzył swój własny warsztat w Wiedniu, który przekazał swojemu synowi, a w 1517 roku otworzył własną drukarnię w Krakowie, w wieży przy Bramie Skawińskiej. Już 30 marca 1518 roku spod jej pras wyszedł pierwszy druk – Querela pacis Erazma z Rotterdamu. Kilka lat później, bo w roku 1522, obok niej wybudował młyn papierniczy. Na początku 1524 roku król Zygmunt Stary obdarzył Wietora przywilejem w związku z wydaniem w jego zakładzie urzędowego zbioru konstytucji z lat 1507–1523 (Statua Sigismundi I). 

Psałterz krakowski, wyd. z 1532 roku

Na początku 1527 roku za zasługi w dziedzinie drukarstwa uzyskał tytuł królewskiego drukarza urzędowego calcographus noster Cracoviensis. Tytuł ten na drukowanych przez siebie książkach zaczął umieszczać dopiero od roku 1535. Wietor drukował przede wszystkim dzieła pisarzy łacińskich i greckich, również wydawnictwa w języku polskim. W latach 1521 i 1522 z jego warsztatu wyszły dwie książki cieszące się dużą poczytnością. Jedną z nich była średniowieczna powieść Rozmowy Salomona z Marchołtem grubym a sprośnym – której myślą przewodnią było przekonanie, że zdrowy rozsądek jest więcej wart niż mądrość książkowa, drugą – przełożony z łaciny na język polski przez Baltazara Opecia Żywot wszechmocnego Pana Jezusa Krysta. Obydwie księgi zdobione były pięknymi, oryginalnymi drzeworytami. Za tymi książkami poszły kolejne, a wśród nich znalazły się także podręczniki i słowniki do nauki języka polskiego przeznaczone dla ludności niemieckiej: Polskie książeczki ku uczeniu się polskiego, które w 1539 roku zostały przedrukowane pod tytułem Wokabularz rozmaitych... sentencyi. Wietor drukował także książki w języku węgierskim. Pierwszy drukowany tekst w tym języku opublikował w roku 1527. Była nim gramatyka łacińska z interpretacjami w językach: niemieckim, polskim i węgierskim. W roku 1533 w jego oficynie ukazała się pierwsza węgierska książka – Listy świętego Pawła. Natomiast w 1538 roku Wietor wydał pierwszy węgierski elementarz i podręcznik ortografii, a w roku 1549 dzieło Mátyása Dévai Bíró Orthographia Ungarica. W tym czasie Kraków utrzymywał żywe stosunki handlowe i kulturalne z Węgrami, gdzie drukarstwo nie miało pomyślnych warunków rozwoju. Odbiorcami druków Wietora byli ponadto węgierscy studenci z Akademii Krakowskiej. 

Kalendarz na rok 1536, wydrukowany w drukarni Hieronima Wietora

Hieronim Wietor drukował również prace np. Marcina Lutra i za rozpowszechnianie broszur innowierczych w 1536 roku został ukarany. Powiązania Wietora z nowymi prądami znajdują wyraz także w doborze czcionki i w renesansowym zdobnictwie jego książek. Jako jeden z pierwszych  –  poprzez Wiedeń – dla potrzeb swojej pracowni sprowadził z Włoch antykwę Jensona, a potem kursywę Aldusa Mantiusa, której używał do druku ksiąg łacińskich. Z Niemiec ściągnął frakturę z Augsburga, którą uzupełnił polską czcionką. Podjął też próbę stworzenia własnej oryginalnej polskiej kursywy. Troska Hieronima Wietora o dobre wykonanie książki wiąże się z jego staraniami o dobry papier i ładne drzeworyty. Jego druki znane były z wysokiego poziomu artystycznego i technicznego, a Wietor sam siebie nazywał calcographus accuratissimus – drukarz najstaranniejszy. Dzięki temu zasłużył sobie na miano „polskiego Aldusa”. W czasie blisko trzydziestoletniej działalności założyciela (1517–1546) oficynę Wietora opuściło 550 książek. Drukarnia ta, zmieniając właścicieli, przetrwała przez cały wiek XVI i zasłynęła jako jedna z najlepszych w Polsce.

Biblioteka Sorbony... pierwsza biblioteka publiczna Paryża

Czytelnia Sorbony

W epoce średniowiecza zaczęły powstawać biblioteki uniwersyteckie. W roku 1253 jako jedno z kolegiów Uniwersytetu Paryskiego powstała Sorbona. Z czasem nazwę tę zaczęto odnosić do całego Uniwersytetu. Paryż posiadał swą słynną bibliotekę właśnie w Sorbonie. Według katalogu z 1338 roku jej zbiory wynosiły ponad 1700 woluminów rękopisów skatalogowanych i podzielonych na grupy rzeczowe w zależności od treści. W bibliotece ważniejsze i bardziej poczytne księgi umieszczone były w oddzielnej sali – czytelni. Tworzyły one rodzaj biblioteki podręcznej liczącej około 330 rękopisów. W czytelni księgi były rozłożone i przytwierdzone łańcuchami do 26 pulpitów.

Czytelnia Sorbony

Sorbona od chwili swego powstania miała pewien zapas książek pochodzących z darów. Jednak punktem zwrotnym w jej rozwoju było odziedziczenie w 1271 roku dużej prywatnej biblioteki Ryszarda de Fournival z Amiens – zmarłego w 1260 roku średniowiecznego poety i uczonego, bibliofila, który zgromadził cenną bibliotekę i udostępnił ją ogółowi – zwłaszcza młodzieży. Ryszard de Fournival stworzył dzieło Biblionomia, rodzaj katalogu, który stanowił klucz orientacyjny do piśmiennictwa zebranego w jego bibliotece. W dziele tym szczegółowo opisał 162 rękopisy, natomiast inne tylko wymienił. Znaczenie tego dzieła polega na tym, że Fournival wymienił w nim rękopiśmienne zabytki naukowe, które później zaginęły, a nazwiska autorów dzieł uważanych za anonimowe dawały pewność, że cytowane w Biblionomii księgi powstały przed rokiem 1250, czyli datą powstania fournivalowskiego katalogu. Biblioteka Fournivala licząca około 300 rękopisów, mimo publicznego charakteru, była własnością prywatną i po śmierci twórcy przeszła w ręce jego Gerarda d'Abbeville, który księgozbiór ów przekazał do kolegium Sorbony. Biblioteka ta właśnie dzięki darom wzbogacała swoje zbiory. 

Robert de Sorbon

Darczyńcą był również Robert de Sorbon – kanclerz uczelni, który przed śmiercią w roku 1274, księgozbiór swój przekazał bibliotece uniwersyteckiej. 

Kolegium założone przez Roberta de Sorbon otrzymało od swego fundatora jego własny księgozbiór. Biblioteka Sorbony składała się z dwóch części: „duża książnica” zawierała dzieła najczęściej używane, przytwierdzone łańcuchami do pulpitów; w „małej książnicy” przechowywano dublety bądź księgi rzadziej używane, wypożyczane za kaucją. […] W roku 1290 księgozbiór Sorbony liczył 1017 rękopisów. (Sven Dahl, Dzieje książki, s. 93). 

Drukarstwo... w języku staro-cerkiewno-słowiańskim

W XV wieku i do połowy wieku XVI zapotrzebowanie na księgi liturgiczne w języku staro-cerkiewno-słowiańskim dla Kościoła wschodniego zaspokajały drukarnie innych krajów. Około roku 1490–1491 cztery księgi wydrukował cyrylicą Szwajpolt Fiol – jeden z drukarzy krakowskich. Takie księgi wychodziły spod pras również w Wenecji. Biblię dla kościołów ruskich w latach 1517–1519 drukowano także w Pradze czeskiej. Ważnym ośrodkiem drukarstwa prawosławnego w tym stuleciu stało się Wilno. Do Rosji drukarstwo dociera w połowie XVI wieku. Z inicjatywy Iwana Groźnego w Moskwie założono tzw. drukarnię anonimową, działającą około 1555–1568 roku. 

Biblia Ostrogska, strona tytułowa

Pierwszym moskiewskim typografem znanym z imienia był Iwan Fedorow, który wraz z Piotrem Mścisławcem w roku 1564 wydrukował pięknie zdobioną księgę liturgiczną Apostoł. Jednakże drukarze z nieznanych powodów musieli opuścić Moskwę. Osiedlili się w Zabłudowie na Podlasiu w majątku hetmana Grzegorza Chodkiewicza. Iwan Fedorow przeniósł swoją działalność do Lwowa i tu właśnie wydrukował nowe wydanie Apostoła. W kolejnych latach zajmował się organizacją drukarstwa na Wołyniu. W latach 1580–1581 dzięki wsparciu księcia Konstantego Ostrogskiego wydrukował Biblię w nowym tłumaczeniu. Było to pierwsze wydanie wszystkich ksiąg Pisma Świętego przetłumaczone na język cerkiewnosłowiański. W wydaniu tym umieszczona została przedmowa księcia Konstantego skierowana do wyznawców Kościoła wschodniego. Biblia Ostrogska uważana jest za najwspanialszy przykład drukarstwa ruskiego w XVI wieku.