Heraklit... samotnik z Efezu

W VI i V wieku p.n.e. obok Miletu jednym z najważniejszych ośrodków handlu, rzemiosła i kultury Jonii był Efez, w którym mieszkał znany filozof przyrody – Heraklit (około 540–480 p.n.e.). Prawdopodobnie pochodził z arystokratycznej rodziny, ale zrzekł się wszelkich godności i żył bardzo skromnie. Z usposobienia był odludkiem. Zachowała się informacja, że zniechęcony do ludzi, zamieszkał w górach, żywił się roślinami i z tego powodu zapadł na puchlinę wodną. Po powrocie do Efezu i rozmowach z lekarzami postanowił sam przeprowadzić kurację. Zagrzebał się w oborze i leczył się ciepłem odchodów zwierzęcych. Kuracja okazała się nieskuteczna – Heraklit zmarł. 

Heraklit, fragment fresku
Szkoła Ateńska Rafaela Santi

Podobnie jak filozofowie z Miletu (Tales, Anaksymenes i Anaksymander) również Heraklit zastanawiał się, z czego powstał świat. Pierwotną naturę dostrzegał w ogniu. Sformułował bardzo ważną teorię zmienności rzeczy, porównując rzeczywistość do rzeki. To właśnie on wygłosił słynną sentencję: Niepodobna dwa razy wejść do tej samej rzeki. Według niego wszystko jest w ruchu (Panta rhei) i nic nie trwa wiecznie. Heraklit podkreślał, że świat jest pełen ciągłych przeciwieństw. I tak, gdybyśmy nie chorowali, to nie rozumielibyśmy, co znaczy być zdrowym, a gdybyśmy nie byli głodni, na pewno nie mielibyśmy radości z bycia sytym. Zdaniem Heraklita ciągłe przeciwieństwa dotyczą nie tylko przyrody, lecz również społeczeństwa. Gdyby nie było wojny, na pewno nie docenilibyśmy pokoju. Filozof z Efezu był pierwszym o zainteresowaniach humanisty. Rozmyślał nie tylko nad przyrodą, ale i nad człowiekiem. Za cel filozofii uważał poznanie świata przez zgłębienie duszy ludzkiej. Również w etyce głosił potrzebę istnienia przeciwieństw, na przykład dobra i zła. Interesowała go nie tylko prawda o świecie, ale także sposób, w jaki do tej prawdy się dochodzi. Krytycznie zapatrywał się na poznanie zmysłowe: Złymi świadkami są oczy i uszy ludziom, którzy mają dusze barbarzyńców.