Średniowieczne oprawy książkowe... złotnicze lub ołtarzowe

Złotnicze oprawy książkowe wywodzą się z Bizancjum. Od IV wieku księgi liturgiczne, takie jak mszały, ewangeliarze, psałterze oprawiane były w złoto, srebro, miedź, zdobione były kamieniami szlachetnymi, kością słoniową i emalią. Oprawy te nazywano złotniczymi, gdyż były zdobione przez złotników oraz nazywano je ołtarzowymi, bo na ołtarzu miały uświetniać swą bogatą szatą obrzędy religijne. Wyróżnia się kilka typów tych opraw. W pierwszym głównym elementem ozdoby była płaskorzeźba z kości słoniowej, zwykle przedstawiająca jakąś scenę biblijną. Do opraw ksiąg liturgicznych również używano płaskorzeźb pochodzących z rzymskich dyptychów konsularnych. Istniał w Rzymie taki zwyczaj, że konsulowie przy obejmowaniu urzędu sporządzali dyptychy z kości słoniowej. Między wewnętrzne powierzchnie tabliczek wkładano parę kartek pergaminu i takimi „notesami” konsulowie obdarzali swoich przyjaciół. Dyptychy były rzeźbione, przedstawiały portrety konsulów lub cesarzy, wyobrażonych zwykle w uroczystej todze i trzymających w podniesionej ręce chustkę – mappę. Nieraz z takich dyptychów chrześcijanie wykorzystywali tabliczki do opraw. Ścierano wówczas imiona konsulów, a wypisywano biskupów i świętych. Znany jest dyptych papieża Grzegorza Wielkiego z VI wieku, na którym pod wizerunkiem jakiegoś konsula podnoszącego mappę wypisano imię: św. Grzegorz. Tabliczki te były niewielkich rozmiarów i wypełniały tylko środkowe pole powierzchni oprawy dużego kodeksu. Natomiast brzegi deski pokrywano blachą pozłacaną, srebrną, zdobioną grawerunkiem i kamieniami szlachetnymi. 

Oprawa nieznanego rękopisu z XI wieku
z płytką z kości słoniowej

Drugim rodzajem były oprawy wykonane w całości z blachy grawerowanej i wysadzanej kamieniami. W takich oprawach czasami używano kombinacji blach – srebrnej i złotej lub wycinanej blachy na kolorowej skórze  lub   jedwabiu. Trzeci rodzaj stanowiły oprawy emaliowane, w których najczęściej cała powierzchnia była pokryta emalią i w zależności od techniki wykonania zwana celkową lub żłobkową. Technika emalii celkowej (fr. émail cloisonné) polegała na tym, że na blachę z metalu szlachetnego wlutowywano w kształt wzoru złote paski, tworzące przegródki – celki, do których następnie wlewano emalię. Następnie polerowano tak, by tworzyła się gładka, kolorowa powierzchnia pocięta złotymi żyłkami. Największy rozkwit technika ta osiągnęła w Bizancjum w X i XI wieku. 

Oprawa emaliowana z tzw. emalią celekową

Emalia żłobkowa (fr. émail champlevé ) robiona była na blachach mieszanych, które żłobiono według naniesionego rysunku i do wyżłobień wlewano szkliwo. Powstawał wówczas ornament o większych kolorowych płaszczyznach. Oprawy złotnicze stosowane były szeroko w IX i X wieku za czasów panowania Karola Wielkiego, a także w wieku XII na dworze Ottonów. Niewiele takich opraw zachowało się do naszych czasów. Przykładem oprawy złotniczej zachowanej w Polsce w stanie pierwotnym jest Ewangeliarz Anastazji pochodzący z I połowy XII wieku. Ewangeliarz ów oprawny jest w deski pokryte srebrną grawerowaną blachą ze śladami złocenia. Na przedniej okładzinie widnieje płaskorzeźba przedstawiająca ukrzyżowanie, na tylnej – wizerunek Chrystusa z symbolami czterech ewangelistów. 

Ewangeliarz Anastazji