Uniwersytet... osiągnięcie kultury duchowej średniowiecza

Jednym z największych osiągnięć kultury duchowej średniowiecza jest uniwersytet. Wraz z rozwojem szkół klasztornych i katedralnych o wysokim poziomie nauczania, a więc z upowszechnieniem wykształcenia, odkrywaniem zapomnianych autorów starożytności, przede wszystkim Arystotelesa, wpływów kultury bizantyjskiej oraz komentarzami arabskimi, m.in. Awicenny, powstała potrzeba stworzenia takich nauk, w których świeccy, jak i duchowni, zajmowali się nauką bez oglądania się na jej użyteczność. Szukano wiedzy do celów idealnych. 

Szkoła w Salerno

Prawdopodobnie najwcześniejsza szkoła zachodniego średniowiecza, której początki sięgają IX wieku, powstała w Salerno koło Neapolu. Uczono w niej medycyny opartej na wiedzy wielkich lekarzy greckich: Hipokratesa, Galena oraz Araba Awicenny. W XI wieku była ona najsłynniejszą szkołą medyczną. Zalążkiem uniwersytetów stały się powstające stowarzyszenia młodzieży uczącej się, które tworzyły się za przykładem cechów i gildii wokół uczonych cieszących się wielką sławą, na przykład Piotra Abelarda w Paryżu. Z czasem zbiorowości te przybrały formy organizacyjne, powołując korporacje nauczycieli i uczniów (universitas magistrorum et scholarum). 

Uniwersytet Boloński

Żacy przyjmowani do nacji niemieckiej
na Uniwersytecie Bolońskim, około XV wieku

Najstarszy europejski uniwersytet – Boloński (powstały około 1088 roku) - rozwinął się głównie ze szkoły prawa przy klasztorze kamedułów w Saint Felix, w której z czasem uczono medycyny oraz biskupiej szkoły sztuk wyzwolonych i teologii. W 1158 roku cesarz Fryderyk I Barbarossa przyznał przywileje profesorom i studentom wydając dokument Constitutio Habita, w którym zapewnił im prawo swobodnego przybywania do miasta i bezpiecznego w nim pobytu, wolność nauczania prawa rzymskiego i kanonicznego oraz wyłączył studentów spod sądownictwa miejskiego. Powstały korporacje uczniów, które miały charakter wolnych stowarzyszeń obcych scholarów (nacje) nie będących obywatelami miasta. Stowarzyszenia miały swoje statuty. Ze swoimi mistrzami byli związani umową o nauczanie, za które płacili. Stosunek między studentami a mistrzami przypominał relacje zachodzące między mistrzami a uczniami i czeladnikami w rzemiośle.

Uniwersytet Paryski

Wykład na Uniwersytecie Paryskim,
il. z Grandes Chroniques de France, koniec XIV w.

W XII wieku na bazie szkół klasztornych św. Dionizego i św. Wiktora oraz szkoły katedralnej przy kościele Notre Dame, powstał około 1100 roku uniwersytet w Paryżu. Był on drugim wzorem dla innych uczelni (uniwersytetów niemieckich oraz w Pradze - 1348 i Wiedniu -1365), który przeszedł ewolucję od szkoły nauk wyzwolonych i teologii, z dołączonymi następnie wydziałami prawa kanonicznego oraz medycyny. Uniwersytet Paryski funkcjonował na innych zasadach i oparł swoje nauczanie o inne nauki niż uniwersytet w Bolonii. Wydział nauk wyzwolonych był najliczniejszy i przygotowywał do studiów na pozostałych wydziałach uczelni. To tutaj zdobywano wiedzę matematyczno-przyrodniczą, dokładną znajomość łaciny, dialektyki i wykształcenie religijno-filozoficzne. W nauczaniu korzystano z dzieł Arystotelesa i uczonych arabskich.

Wykład uniwersytecki,
ilustracja z połowy XIV wieku

Paryż już w wieku XII słynął z wysokiego poziomu nauczania teologii i logiki. Spośród wielu szkół paryskich dwie najsławniejsze – szkoła katedralna zależna od biskupa oraz szkoła kanoników regularnych na wzgórzu św. Genowefy przodowały w tych kierunkach nauczania. Wspomniane szkoły około roku 1200 łączą się w społeczność scholarów, uzyskując status uniwersytecki. Uniwersytet paryski, ze względu na znaczenie dla chrześcijaństwa i Kościoła, na ilość studentów uzyskujących wykształcenie teologiczne, był zbyt ważną uczelnią, by kontrolę nad nią można było pozostawić biskupowi. Podlega ona papieżowi, zaś władzę bezpośrednią sprawuje kanclerz uniwersytetu. Najstarsze przywileje dla środowiska uniwersyteckiego nadał w 1200 roku król Filip August, a statut (pierwszy statut uniwersytecki) w 1215 roku legat papieski kardynał Robert de Courson. W 1231 roku papież Grzegorz IX bullą Parens scientarium przyznał uniwersytetowi status głównej uczelni świata chrześcijańskiego. Władza w nim spoczywała wyłącznie w rękach profesorów. W przeciwieństwie do bolońskiego uniwersytet w Paryżu był korporacją mistrzów. 

Wykład uniwersytecki,
ilustracja z końca XIII wieku

Uniwersytet obejmował cztery wydziały: sztuk wyzwolonych, medyczny, prawniczy i teologiczny, ale podstawę studiów stanowił wydział sztuk wyzwolonych, który składał się z dwóch bloków: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) oraz quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka). Architektura i malarstwo traktowane były jako rzemiosło. Nauka najczęściej trwała pięć lub sześć lat, a językiem wykładowym była łacina. Naczelną władzę nad uniwersytetami sprawował papież.

"Kanon" Awicenny... najsłynniejsza z ksiąg medycznych

Ibn Sina, znany jako Awicenna, od 16 roku życia praktykował jako lekarz. Podczas swych wędrówek z miasta do miasta poznawał medycynę ludową, doskonalił swoje umiejętności, przeprowadzał sekcje zwłok. Na podstawie tych doświadczeń powstał Kanon medyczny, który uznano za jedną z najsławniejszych ksiąg medycznych, jaką wydało średniowiecze. Tytuł oryginału brzmi Kitab al-Kanun fi’t-tibb, a w tłumaczeniu łacińskim znany jest jako Canon medicinae, który był podstawą teorii i praktyki medycznej przez wiele stuleci. Kanon składa się z pięciu ksiąg. W pierwszej księdze Ibn Sina podaje definicję, cel i zadania medycyny oraz tłumaczy grecką naukę Hipokratesa. Kolejna traktuje o chorobach ogólnie, czyli o ich objawach, przyczynach, zapobieganiu i leczeniu. W księdze trzeciej Ibn Sina rozpatruje szczegółowo schorzenia wszystkich części ciała, m.in. mózgu, oczu, uszu, nosa, śledziony. Chorobom takim jak febra, odra, ospa poświęcona jest księga czwarta, w której zawarte są również elementy chirurgii, ze szczególnym uwzględnieniem przypadków złamania kończyn. Ostatnia z ksiąg poświęcona jest farmakologii i zawiera opisy leków.

Strona tytułowa "Kanonu medycznego"

Niezwykle ważne są odkrycia Awicenny z dziedziny patologii. To jemu medycyna zawdzięcza pierwsze dokładne rozgraniczenie zapalenia opon mózgowych od schorzeń samego mózgu. Jako pierwszy opisał wrzody żołądka oraz odgadł, jakie są skutki zanieczyszczonego powietrza i wody, a szczególnie, jaki one mają udział w przenoszeniu chorób. Awicenna zalecał gotowanie i filtrowanie wody, podając trzy sposoby jej destylacji.

Kanon medyczny Awicenny z języka arabskiego na łacinę przetłumaczył w wieku XII Gerhard z Cremony. Dzięki temu Kanon trafił do Europy i przez pięć wieków traktowany był jako podstawa nauk medycznych na uniwersytetach Europy zachodniej. W Polsce w Akademii Krakowskiej  Kanon medyczny Awicenny obowiązywał do roku 1789, czyli do czasów reformy, którą przeprowadził Hugo Kołłątaj.         

                                                                                           

Papirus Ebersa... staroegipski poradnik medyczny

Papirus Ebersa to poradnik medyczny pochodzący z czasów starożytnego Egiptu. Manuskrypt ten został znaleziony w Tebach w 1862 roku – tak twierdził handlarz, od którego w 1873 roku niemiecki egiptolog Georg Ebers zakupił zwój papirusowy. W roku 1875 Ebers opisał swoje „znalezisko“ w dwutomowej publikacji pod tytułem Papirus Ebersa, hermetyczna księga o lekach Egipcjan, w piśmie hieratycznym. Najprawdopodobniej poradnik ten został napisany najpóźniej około 1550 roku p.n.e., a przybliżoną datę jego powstania można było ustalić na podstawie notatek kalendarzowych zawartych na jego odwrocie. Zwój papirusowy ma 20,23 m długości, składa się ze 108 rozdziałów, z których każdy zawiera od 20 do 22 wierszy. Na papirusie spisano informacje medyczne z zakresu chirurgii i chorób wewnętrznych, a także  sposoby wykorzystywania w medycynie minerałów i roślin leczniczych. W manuskrypcie zanotowano przeszło 800 przepisów na sporządzanie leków i opisano prawie 700 medykamentów. Ten starożytny poradnik medyczny zawiera przybliżony spis treści i komentarze oraz nieznane archeologom  nawet specjalistyczne określenia medyczne z tamtych czasów. Spora część składników wymienionych w manuskrypcie pozostawała zagadką do połowy XX wieku, a jednym z nich były... konopie.

Duńska egiptolog Lise Manniche twierdzi, że recepta o numerze 821 odnosi się do wykorzystywania marihuany, którą w języku staroegipskim nazywano shm-shm-tu lub sm-sm-t. Receptura ta brzmi: Utrzeć konopie z miodem i wprowadzić do pochwy... Był to sposób na pozbycie się zapalenia ścianki pochwy. Natomiast recepta nr 618 odnosi się do zapalenia lub grzybicy paznokcia i zaleca wymieszanie ochry z miodem, konopiami i dwoma innymi nieznanymi składnikami. Nadal jednak wiele z substancji wymienionych w tym staroegipskim kompendium wiedzy medycznej pozostaje zagadką.

Tapa... do pisania i na ubrania

Starożytni Egipcjanie wytwarzali materiał piśmienniczy z cibory papirusowej. W innych kulturach wykorzystywano również rośliny do produkcji materiałów służących do pisania. Na wyspach Pacyfiku, w południowej i środkowej Ameryce, w Afryce i południowej Azji wytwarzano tapa z pni różnych drzew, przede wszystkim z rodziny morwowatych (Morus, Broussonetia, Ficus). Z drzew zdzierano korę, moczono ją w wodzie przez kilka dni i później  wystawiano na słońce, aby uległa zmiękczeniu. Łatwiej było wówczas zeskrobać z jej wewnętrznej strony nadgniłe łyko. Następnie korę poddawano dalszej obróbce: na twardym podłożu układano włókna w krzyżujące się warstwy i ugniatano specjalnymi ubijakami. Resztki pektyn sprawiały, że surowiec był lepki i łatwo się sklejał tworząc niemal jednolitą płachtę. W taki sposób powstawał mniej lub bardziej cienki materiał - podobny do filcu - używany do pisania, malowania i... do produkcji odzieży. Do wytwarzania przepasek, koszul czy płaszczy z materiału tapa nie potrzeba nici ani igieł - wystarczy namoczyć brzegi tkaniny, a następnie sklepać je razem i wysuszyć. Gotową tapa farbuje się w barwnikach roślinnych lub zdobi ręcznie, malując rozmaite wzory. Inną metodą  było drukowanie wzorów przy pomocy drewnianych stempli. Można również na wilgotną tapa nałożyć ozdoby z kwiatów, liści czy ptasich piórek, co po wyschnięciu materiału sprawia wrażenie kalkomanii. Technika tapa oraz wytwarzane w ten sposób materiały były znane już w II wieku p.n.e.