Spór o... inwestyturę

Uroczyste nadanie lenna

Inwestytura to uroczyste nadanie lenna w zamian za posłuszeństwo i lojalność, prawo do zarządzania określonym obszarem z władzą sądzenia, karania oraz pobierania podatków. Spór o mianowanie biskupów – co w istocie oznaczało panowanie nad ówczesnym światem – toczył się między cesarzem Henrykiem IV a papieżem Grzegorzem VII. Wiek X to okres powszechnego upadku Kościoła jako organizacji. Duchowni swoimi obyczajami i postępowaniem niewiele różnili się od osób świeckich. Urzędy kościelne znajdujące się w gestii panów świeckich były traktowane jako wasalstwo ze wszystkimi konsekwencjami, a jednocześnie w Kościele szerzyły się: świętokupstwo, obejmowanie godności kościelnych i związanych z tym majątków w zamian za korzyści materialne, nieprzestrzeganie celibatu oraz nepotyzm. Sakramenty udzielane przez księży niezgodnie powołanych czy będących w stanie grzechu uważano za nieważne, co zagrażało zbawieniu. Na obszarze Francji i północnych Włoch nastąpił rozpad struktur władzy państwowej. Tereny te były miejscem nieustannych walk, a Kościół usiłował utrzymać pokój i porządek. W ręku miał potężną broń – możliwość rzucenia klątwy na każdego, kto nie chciał się mu podporządkować. Klątwa oznaczała wówczas wyłączenie człowieka ze społeczności wiernych, natomiast umarłego obłożonego klątwą czekało wiekuiste potępienie. Nie można zapominać, że był to czas myślenia magicznego. Uważano wówczas, że sama klątwa wystarczała, aby być potępionym, tak jak osiągnąć zbawienie można było poprzez sam udział w sakramentach. Kościół to wykorzystywał. Wśród części duchowieństwa rozpoczął się ruch odnowy, którego celem było usunięcie nadużyć w Kościele. 

Ruch cluniacki

Pierwszym środowiskiem, które przeprowadziło reformę, był klasztor w Cluny (założony w 910 roku), gdzie zgodnie z wymaganiami prawa kanonicznego zagwarantowano wybór opata. 

Opactwo w Cluny

Powodzenie ruchu cluniackiego wynikało głównie z tego, że feudałowie chcieli mieć gwarancję zbawienia. Uważano, że duchowny żyjący w stanie grzechu śmiertelnego nie może udzielać ważnych sakramentów. Reforma cluniacka polegała na powrocie do pierwotnej reguły benedyktyńskiej, przywróceniu surowości obyczajów, życia w czystości i posłuszeństwie. Rozbudowano liturgię przez wprowadzenie pielgrzymek, procesji z relikwiami i pieśni kościelnych. Mnisi oddawali się modlitwie, kontemplacji i badaniu Pisma Świętego oraz pism Ojców Kościoła. Nawoływano do przestrzegania celibatu księży i uniezależnienia Kościoła od władzy świeckiej. Reforma zaczęła szybko ogarniać inne klasztory. Te oddolnie rozpoczęte reformy doprowadziły do powstania papieskiego uniwersalizmu, czyli ustanowienia zwierzchności papieża nad cesarzem. 

W średniowieczu teoretycznie właścicielem całej ziemi, która nie była już przez kogoś zajęta, był cesarz. Jego władza uzależniona była od poparcia wasali, którymi byli książęta posiadający rozległe dziedziczne majątki. Cesarz chcąc wzmocnić swoją pozycję, do dóbr kościelnych zaczął dołączać ziemie teoretycznie cesarskie, dzięki czemu mógł nałożyć na dostojników kościelnych obowiązki lenników. Z godnościami kościelnymi związane były liczne majątki ziemskie. Cesarze niemieccy początkowo popierali ruch klasztorów w Cluny, nie widząc w tym dla siebie żadnego zagrożenia. W XI wieku doszło do zderzenia między reformatorami a interesem cesarza. Do urzędów kościelnych przywiązane były znaczne dobra, zaś z posiadanych dóbr obowiązywały daniny i posługi. Cesarzowi nie było obojętne, kto będzie sprawował urząd kościelny, obsadzał więc te urzędy zgodnie z interesami władzy państwowej. Taki sposób obsadzania stanowiska nie był zgodny z wymaganiami prawa kanonicznego i nie gwarantował należytego wypełnienia funkcji kapłańskiej. 

Do otwartego konfliktu doszło w czasie pontyfikatu Grzegorza VII (1073–1085), za rządów Henryka IV. W tym samym czasie doszło do rozłamu między Kościołem zachodnim z papieżem w Rzymie, a wschodnim z patriarchą w Konstantynopolu – tzw. schizma (1054). Chodziło o to, że papież rzymski w świeckim porządku rzeczy był lennikiem cesarza, a jako lennik cesarza był zwierzchnikiem kościoła bizantyjskiego, co godziło w prestiż cesarstwa bizantyjskiego. W Bizancjum istniała przewaga państwa nad Kościołem, na Zachodzie przewaga była raczej po stronie Kościoła. I doszło do rozłamu. Papież i patriarcha wzajemnie obłożyli się klątwami. Do konfliktu doszło również na Zachodzie. W Rzymie zmieniono sposób obioru papieża – miał być on najpierw powoływany przez kolegium kardynałów, potem zatwierdzany przez cesarza. W istocie formuła wyboru polegała na tym, że papież miał być wybierany przez wybitnych przedstawicieli Kościoła, a później zatwierdzany przez kler, lud i cesarza. W takim też trybie został wybrany papież Mikołaj II w 1059 roku. Mikołaj zawarł sojusz z Robertem Suiscardem – normańskim władcą Sycylii, który miał go bronić przed wrogami. Suiscard uznawał się za lennika papieża. Mnisi z klasztoru Cluny rozwijali wielką agitację za bojkotem żonatych księży i wzywali do nieposłuszeństwa wobec tych duchownych, którzy przyjęli swoje godności z rąk świeckich. 

Grzegorz VII

W roku 1074 przeprowadzono wybór następnego papieża – Hildebranta. Został on przez lud okrzyknięty rzymskim papieżem, a potem dopiero wybrany przez kolegium kardynalskie i zatwierdzony przez Henryka IV (1073–1075). Przyjął imię Grzegorza VII. Grzegorz wydał surowe nakazy tępienia symonii i przestrzegania celibatu. Uważał, że Kościół powinien być całkowicie niezależny od jakiejkolwiek władzy świeckiej. Wszelkie dostojeństwo duchowne przyjęte z rąk świeckich miało być nieważne. Cesarz z kolei uważał, że jeśli jest panem ziemi, to urząd związany z majątkiem może być obsadzany tylko przez niego. Konflikt przybrał formę sporu teologicznego: czyje prawo jest ważniejsze. Papież twierdził, że jedynie stan duchowny jest powołany do tego zadania. Tymczasem Henryk IV miał poważne kłopoty. W kraju przeciw niemu wystąpiła opozycja, zwana saską. Bunt został stłumiony. Po zwycięstwie Henryk zaczął obsadzać stanowiska kościelne, korzystając z prawa inwestytury – sięgnął nawet do Mediolanu. Tu jednak spotkał się ze zdecydowanym sprzeciwem Grzegorza VII. 

Dictatus papae

W 1075 roku na synodzie w Rzymie papież zabronił duchownym przyjmowania godności z rąk osób świeckich, a panującym nadającym godności kościelne zagroził ekskomuniką. Na list papieski grożący klątwą, Henryk odpowiedział, że nie uznaje Grzegorza jako papieża, argumentując, iż został on wybrany niezgodnie z prawem kanonicznym. Oficjalnie było to stanowisko synodu biskupów niemieckich zwołanych do Wormacji. Wówczas Grzegorz na synodzie rzymskim 14 lutego 1076 roku rzucił klątwę na Henryka oraz zwolnił jego poddanych od przysięgi złożonej niegodnemu władcy. Za postępowaniem Grzegorza VII stał cały program, który był zawarty w dokumencie  Dictatus papae (1075). 

Dictatus papae

Klątwa rzucona przez papieża ośmieliła saską opozycję. Możni zażądali od Grzegorza VII, aby się z tej klątwy oczyścił. Jednocześnie uznano, że wszelkie spory między wasalami a cesarzem winien rozstrzygać papież, co groziło wmieszaniem się papieża w wewnętrzne sprawy niemieckie. Aby tego uniknąć i uzyskać zdjęcie ekskomuniki, cesarz upokorzył się przed papieżem na zamku w Canossie (28 stycznia 1077 roku). Opozycja ponownie wystąpiła przeciwko władcy, wybrano nawet antykróla Rudolfa Szwabskiego. Henryk IV zdołał się uporać z opozycją, a następnie mianował antypapieża, zdobył Rzym i przez własnego kandydata został ukoronowany na cesarza (1084). Grzegorz VII musiał opuścić Rzym. Triumf Henryka był pozorny, bo kolegium kardynalskie nie uznało kandydata cesarskiego, a po śmierci Grzegorza VII na tron wybrano Urbana II (1088–1099). 

Spór o inwestyturę trwał jeszcze jakiś czas, ale zakończony został konkordatem w Wormacji (23 września 1122 roku). Został on zawarty między Henrykiem V a papieżem Kalikstem II. Cesarz zrzekł się inwestytury opatów i biskupów, zezwalał na ich wolny wybór i pozostawiał sobie niewielki wpływ na wynik elekcji. Miał prawo nadawania dostojnikom kościelnym dóbr lennych przez wręczenie im berła. Te postanowienia zatwierdził powszechny sobór w 1123 roku zwołany do Rzymu. Zawarto więc kompromis między cesarzem a papieżem. Zgodnie z postanowieniami konkordatu godności kościelne miały być obsadzane tak, jak nakazywało prawo kanoniczne – wybór biskupów przez kapituły. Natomiast cesarz zachował sobie niewielkie uprawnienia przy zatwierdzaniu duchownego jako lennika. Walka cesarstwa z papiestwem upowszechniła pojęcie. Nastąpiło też rozstrzygnięcie, że prawo boże i prawo naturalne są wyższe od prawa stanowionego przez cesarza. Jeżeli cesarz łamie prawa boże lub naturalne, wtedy sam staje się tyranem, a poddani mają prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa – często łączyło się to z ekskomuniką. 

Res publica christiani

Dalszą konsekwencją walki cesarstwa z papiestwem było wykrystalizowanie się pojęcia res publica christiani. Oznaczało to, że cesarz i władcy stoją na czele swego ludu, zaś władca duchowny jest ponad ludem. Wiek XIII to apogeum przewagi papiestwa w Europie, a jednocześnie upadek siły i znaczenia cesarstwa (1250–1273 – wielkie bezkrólewie). Wówczas najpełniej realizowano zasadę, że państwa są w kościele, a władza duchowna jest nadrzędna wobec wszelkiej władzy świeckiej. Największy triumf papiestwa to pontyfikat Innocentego III (1198–1216). Na synodzie w roku 1075 papież zabronił duchownym przyjmować inwestytury z rąk świeckich, a panujący nie mogli nadawać godności kościelnych. Oznaczało to, że władza zwierzchnia należała będzie do papieża. W dokumencie Dictatus papae Grzegorz VII przedstawił 27 tez poświęconych polityce i zasadom, którymi powinien się kierować Kościół. Dwie z nich miały rolę dominującą: władza papieska jest wyższa niż cesarska, wskutek czego papieżowi przysługuje prawo do zrzucania cesarza z tronu, jeżeli okaże się niegodnym tej godności, oraz to, że papież stoi wyżej w hierarchii kościelnej od metropolitów. Z tego wynika przekonanie o nieomylności Kościoła rzymskiego i zwierzchnictwa papieża. Wprowadzenie tych tez w życie doprowadziło do konfliktu papieża z królem niemieckim Henrykiem IV, gdyż Dictatus papae stało w sprzeczności z interesami cesarstwa. Konflikt rozpoczął się od sporu o zasadę wyboru na kluczowe arcybiskupstwo w Mediolanie.

Klasztory... w Bizancjum

Charakter pustelniczy klasztorów wschodnich

Studion, ruiny

Klasztory wschodnie – w przeciwieństwie do zachodnich – miały charakter wybitnie pustelniczy, kontemplacyjny, ascetyczny. Zakładane w górach i w miejscach niedostępnych były wyrazem protestu wobec świata i ucieczki od niego. Jednakże liczebność tych środowisk i ich zdecydowana postawa były czynnikiem nadającym styl całemu życiu w Bizancjum. W IV wieku Bazyli Wielki (330–379) utworzył regułę zakonną bazylianów. 


Prawie wszyscy wybitni pisarze i uczeni bizantyjscy byli mnichami lub przynajmniej część życia spędzali w klasztorach. Toteż klasztory stały się, obok dworu cesarskiego i szkół, głównymi ośrodkami produkcji książki. Szczególnie wsławiły się te położone na półwyspie Synaj oraz grupa 20 klasztorów leżących w niedostępnych górach półwyspu Athos nad Morzem Egejskim, gdzie powstało około 13 tysięcy rękopisów. Wybitne miejsce w tej akcji zajmował klasztor Studion, założony w 463 roku przez konsula Flawiusza Studiusa w Konstantynopolu. 

Teodor Studyta

Teodor Studyta, mozaika z XI wieku

Pod rządami Teodora Studyty (759-826), utalentowanego poety i pisarza, twórcy pieśni religijnych i świeckich, klasztor stał się modelem wschodniego monastycyzmu. Opat Teodor, który opisał wierszem klasztorne życie i obyczaje, walczył o wyższy poziom kulturalnego życia mnichów, zreformował regułę bazyliańską oraz ze swego klasztoru uczynił ośrodek pracy pisarskiej i umysłowej – założył scriptorium i sformułował przepisy dotyczące urządzenia oraz prowadzenia pracowni przepisywania rękopisów, np. były przewidziane kary za złe i brzydkie pismo, za niedokładność w trzymaniu się linii, za błędy w kopiowaniu, za nieodpowiednie wypożyczanie książek, a także za inne uchybienia w pracy bibliotekarskiej. 

Klasztor Studion wytworzył pewną szkołę pisarską, która obowiązywała i inne klasztory bazyliańskie. Wraz ze schyłkiem imperium bizantyjskiego klasztor zaczął podupadać.