Książę humanizmu... Erazm z Rotterdamu

Erazm z Rotterdamu

Erazm z Rotterdamu, właściwie Gerhard Gerhardson, filolog, filozof i reformator religijny urodził się 26 października 1467 roku w Rotterdamie. Ten holenderski myśliciel był jednym z najsławniejszych humanistów epoki odrodzenia. Przeznaczony do stanu duchownego młodość spędził w klasztorach Niderlandów i północnej Francji. W roku 1498 wyjechał do Anglii, gdzie zaprzyjaźnił się ze słynnym pisarzem i  humanistą Tomaszem Morusem. Podróżował również po Włoszech, gdzie nawiązał kontakty z Akademią Florencką. W 1521 roku osiadł w Bazylei i rozwinął działalność naukową. W licznych pismach – pisał wyłącznie po łacinie – domagał się radykalnej reformy obyczajów i doktryny Kościoła w duchu ewangelicznym, kładąc nacisk na moralny charakter chrześcijaństwa. Zwalczał zabobon, filozofię scholastyczną, korupcję duchowieństwa, nieobyczajność mnichów, handel relikwiami i kult obrazów. Jednakże sam nie zdecydował się przejść na stronę reformacji, zapoczątkowanej przez Marcina Lutra. Religijny i życiowy ideał Erazma polegał na zgodności życia chrześcijańskiego z naturą ludzką. 

Działalność edytorska Erazma 

Pochwała głupoty, 
fragment pierwszego wydania

W działalności edytorskiej Erazm z Rotterdamu propagował i wydawał dzieła dawnych ojców Kościoła, m.in. Hieronima, Ambrożego czy Augustyna. Przygotował pierwsze greckie wydanie Nowego Testamentu, z łacińskim przekładem i komentarzami (1510). Głównymi polemicznymi i satyrycznymi utworami Erazma były: Enchiridion militis christiani (1502), Colloquia familiaria (1518), De libero arbitrio (1524) oraz słynna Pochwała głupoty (Mariae encomium) wydana w roku 1509 w Paryżu i za życia autora przełożona na wiele języków. W Polsce Pochwała głupoty znana była od razu po łacinie, ale na język polski została przetłumaczona dopiero w 1875 roku. Erazm z Rotterdamu zmarł 12 lipca 1536 roku w Bazylei.

Sito... do czerpania papieru

Sito papiernicze

Sito papiernicze

Od najdawniejszych czasów do produkcji papieru potrzebne były różne urządzenia. Papier wytwarzano w postaci arkuszy lub wstęgi nawijanej na zwoje. Podstawowym urządzeniem przy jego produkcji było sito papiernicze, służące do spilśniania włókien i formowania przy ręcznym czerpaniu mokrych arkuszy papieru. W dawnym papiernictwie arabskim i europejskim, także przy obecnie spotykanym rękodzielniczym wytwarzaniu papieru sito papiernicze zbudowane jest z dwóch odrębnych części: usztywnionej drewnianymi listewkami drewnianej ramy z naciągniętą metalową siatką oraz drewnianego ogranicznika. Zewnętrzne wymiary ogranicznika przewyższają wymiary ramy z siatką, wewnętrzne zaś wyznaczają kształt arkusza. Siatkę metalową tworzą gęsto rozmieszczone poprzeczne druty, poprzeplatane pionowymi rzadziej rozmieszczonymi, przymocowanymi z kolei cienkimi drucikami do listew. Od XIII wieku weszło w użycie przytwierdzanie do siatki konturu drucianego. Podobnie jak druty umieszczone wewnątrz ramy wytwarzają widoczne w oglądanym pod światło arkuszu żeberka, kontur druciany daje rysunek znaku wodnego, czyli filigranu. 

Czerpanie papieru

Czerpanie papieru

Przez zanurzenie w kadzi ramy z nałożonym ogranicznikiem czerpie się porcję masy papierniczej, a umiejętne poruszanie sitem równomiernie rozkłada masę papierniczą na siatce w obrębie wyznaczonym wewnętrznymi wymiarami ogranicznika. Wraz z odpływem wody tworzy się spilśniona warstwa włókien. Po zdjęciu ogranicznika ramę z mokrym arkuszem wywraca się na rozpostarty wełniany filc w celu dalszego odsączania wody, a włoski wełny przytrzymują arkusz. Czynność ta jest powtarzana wielokrotnie aż do uzyskania stosu, który następnie odciskany jest w prasie. Sita do czerpania papieru wskutek przepływu cieczy i masy włóknistej silnie się zużywają i po stosunkowo krótkim czasie stają się niezdatne do użytku.

Krótka historia... pergaminu

Skóra jako materiał piśmienny

Od zarania dziejów ludzie myśli swoje utrwalali na różnych materiałach piśmiennych. Jako materiału pisarskiego używano także skóry zwierzęcej. Najstarsze zabytki myśli utrwalonej na skórze pochodzą z Egiptu, z 2000 roku p.n.e. Skóry zwierzęcej oczyszczonej z włosia używali również Persowie, Żydzi i Grecy. Dopiero w okresie hellenistycznym – około III-II wieku p.n.e. – proces tworzenia skórzanego materiału do pisania udoskonalono na wybrzeżu Azji Mniejszej w Pergamonie. Dzięki słynnemu historykowi starożytności Herodotowi wiemy, że „książki” pisane na skórze Grecy z Jonii nazywali diphterai, natomiast Rzymianie skórzane strony – membrana. Nazwa pergamin przyjęła się dopiero około IV wieku n.e. 

Pergamin

Wytwarzanie pergaminu

Pergamin wyrabiano ze wszystkich rodzajów skór, ale najczęściej używano cielęcych, owczych i kozich. Skórę moczono w wodzie wapiennej przez kilka dni i usuwano sierść, ponownie moczono, garbowano i suszono na drewnianych ramach. Po tych zabiegach, żeby skóra była gładka, skrobano ją nożem, następnie pocierano pumeksem i wybielano posypując warstwą sproszkowanej kredy. Dzięki temu stawała się miękka, elastyczna i biała. Tak przygotowaną skórę zaczęto nazywać pergaminem. Od papirusu nie tylko był trwalszy i bardziej gładki, ale do pisania i iluminowania nadawały się obie karty. Pergamin zyskał popularność dopiero, gdy książka przybrała postać kodeksu, gdyż łatwiej było go składać i nie łamał się przy zszywaniu. Najdelikatniejszym pergaminem, cienkim jak bibułka był welin, który wyrabiano ze skórek embrionów lub świeżo urodzonych jagniąt (charta non nata). Używano go do wyrabiania małych modlitewników czy podróżnych Biblii. W epoce średniowiecza wyrobem pergaminu początkowo zajmowały się głównie klasztory, natomiast od wieku XII zawodowi pergaminiści (pergaminarii, pergamentarii, membranarii), którzy związani byli z malarskim bractwem cechowym św. Łukasza. W Krakowie istnieli już w roku 1396. 

Gatunki pergaminu

Palimpsest, Codex ephremi

Rozróżniano dwa gatunki pergaminu: południowy (włoski, charta italica) i północny (niemiecki, charta theutonika). Południowy wyrabiano we Włoszech, Hiszpanii i południowej Francji z delikatnej skóry, dokładnie wyprawionej i wygładzonej tylko z jednej strony, natomiast strona druga pozostawała chropowata i żółta. Pergamin północny był grubszy od południowego i pochodził z północnej Francji, Niemiec, Polski oraz Węgier. Wyprawiano go jednakowo z obu stron. We wczesnym średniowieczu gatunku tego używano do wyjątkowo cennych ksiąg, gdzie pergamin barwiono zwykle purpurą i na którym pisano złotą lub srebrną farbą. 

Palimpsest

Ważną zaletą pergaminu była możliwość usuwania z niego pisma i ponownego wpisania nowego tekstu. Takie rękopisy nazywa się palimpsestami. Taki proceder w średniowieczu stosowano dosyć często z powodu wysokiej ceny tego materiału piśmienniczego. Pergaminu początkowo używano jedynie do pisania listów i dokumentów, z czasem jednak doceniono jego wartość i zaczęto używać go do produkcji ksiąg.