Krótka historia... pergaminu

Skóra jako materiał piśmienny

Od zarania dziejów ludzie myśli swoje utrwalali na różnych materiałach piśmiennych. Jako materiału pisarskiego używano także skóry zwierzęcej. Najstarsze zabytki myśli utrwalonej na skórze pochodzą z Egiptu, z 2000 roku p.n.e. Skóry zwierzęcej oczyszczonej z włosia używali również Persowie, Żydzi i Grecy. Dopiero w okresie hellenistycznym – około III-II wieku p.n.e. – proces tworzenia skórzanego materiału do pisania udoskonalono na wybrzeżu Azji Mniejszej w Pergamonie. Dzięki słynnemu historykowi starożytności Herodotowi wiemy, że „książki” pisane na skórze Grecy z Jonii nazywali diphterai, natomiast Rzymianie skórzane strony – membrana. Nazwa pergamin przyjęła się dopiero około IV wieku n.e. 

Pergamin

Wytwarzanie pergaminu

Pergamin wyrabiano ze wszystkich rodzajów skór, ale najczęściej używano cielęcych, owczych i kozich. Skórę moczono w wodzie wapiennej przez kilka dni i usuwano sierść, ponownie moczono, garbowano i suszono na drewnianych ramach. Po tych zabiegach, żeby skóra była gładka, skrobano ją nożem, następnie pocierano pumeksem i wybielano posypując warstwą sproszkowanej kredy. Dzięki temu stawała się miękka, elastyczna i biała. Tak przygotowaną skórę zaczęto nazywać pergaminem. Od papirusu nie tylko był trwalszy i bardziej gładki, ale do pisania i iluminowania nadawały się obie karty. Pergamin zyskał popularność dopiero, gdy książka przybrała postać kodeksu, gdyż łatwiej było go składać i nie łamał się przy zszywaniu. Najdelikatniejszym pergaminem, cienkim jak bibułka był welin, który wyrabiano ze skórek embrionów lub świeżo urodzonych jagniąt (charta non nata). Używano go do wyrabiania małych modlitewników czy podróżnych Biblii. W epoce średniowiecza wyrobem pergaminu początkowo zajmowały się głównie klasztory, natomiast od wieku XII zawodowi pergaminiści (pergaminarii, pergamentarii, membranarii), którzy związani byli z malarskim bractwem cechowym św. Łukasza. W Krakowie istnieli już w roku 1396. 

Gatunki pergaminu

Palimpsest, Codex ephremi

Rozróżniano dwa gatunki pergaminu: południowy (włoski, charta italica) i północny (niemiecki, charta theutonika). Południowy wyrabiano we Włoszech, Hiszpanii i południowej Francji z delikatnej skóry, dokładnie wyprawionej i wygładzonej tylko z jednej strony, natomiast strona druga pozostawała chropowata i żółta. Pergamin północny był grubszy od południowego i pochodził z północnej Francji, Niemiec, Polski oraz Węgier. Wyprawiano go jednakowo z obu stron. We wczesnym średniowieczu gatunku tego używano do wyjątkowo cennych ksiąg, gdzie pergamin barwiono zwykle purpurą i na którym pisano złotą lub srebrną farbą. 

Palimpsest

Ważną zaletą pergaminu była możliwość usuwania z niego pisma i ponownego wpisania nowego tekstu. Takie rękopisy nazywa się palimpsestami. Taki proceder w średniowieczu stosowano dosyć często z powodu wysokiej ceny tego materiału piśmienniczego. Pergaminu początkowo używano jedynie do pisania listów i dokumentów, z czasem jednak doceniono jego wartość i zaczęto używać go do produkcji ksiąg.