Bizancjum... znane biblioteki

Widok Konstantynopola,
ilustracja z Kroniki norymberskiej

Biblioteka Królewska w Konstantynopolu założona w 2 połowie IV wieku przez cesarza Konstantyna była najstarszą znaną książnicą w Bizancjum. Mieściła się w specjalnym gmachu zbudowanym w obrębie cesarskiego pałacu i liczyła około 120 000 woluminów, a specjalnie wyszkolony personel administrował biblioteką. Wśród pracowników było 7 przepisywaczy: do dzieł greckich czterech, a do łacińskich – trzech. Służyła również uniwersytetowi, który w czasach obrazoburstwa wraz z biblioteką został zamknięty przez cesarza Leona III. W roku 475 Biblioteka Królewska uległa zniszczeniu podczas pożaru. Inną książnicą bizantyjską była założona przez patriarchę Tomasza I w latach 607 – 610 Biblioteka Patriarchatu Konstantynopolskiego, która mieściła się w jego pałacu. Z jej zasobów korzystali biskupi z całego chrześcijańskiego świata podczas odbywających się tam soborów i synodów. W roku 780 została zniszczona przez pożar, a odbudowana przetrwała do wieku XIII. W bibliotece tej znajdował się pełny zbiór aktów synodów, jakie odbywały się w Konstantynopolu. Funkcję jej kierownika prze jakiś czas pełnił Cyryl, późniejszy misjonarz słowiański. 

Góra Athos

W Bizancjum najliczniejszą bibliotekę miał klasztor Studion. Znajdowała się tam szkoła pisarska i iluminatorska, w której nauczał opat Teodor. Do czasów obecnych w bibliotekach klasztorów na górze Athos pozostało jeszcze około 11 000 starych rękopisów. Własne zbiory posiadali nie tylko uczeni, na przykład tacy jak Focjusz, lecz również bogaci urzędnicy w Konstantynopolu i na prowincji. 

Drukarz Zygmunta Starego... Hieronim Wietor

Żywot Pana Jezu Krysta, wyd. z 1522 roku

Hieronim Wietor (Hieronymus Vietor 1480–1546/1547) do Krakowa przybył ze Śląska. Był wykształconym humanistą. Studia ukończył w Akademii Krakowskiej i jednocześnie nauczył się introligatorstwa i drukarstwa. Później otworzył swój własny warsztat w Wiedniu, który przekazał swojemu synowi, a w 1517 roku otworzył własną drukarnię w Krakowie, w wieży przy Bramie Skawińskiej. Już 30 marca 1518 roku spod jej pras wyszedł pierwszy druk – Querela pacis Erazma z Rotterdamu. Kilka lat później, bo w roku 1522, obok niej wybudował młyn papierniczy. Na początku 1524 roku król Zygmunt Stary obdarzył Wietora przywilejem w związku z wydaniem w jego zakładzie urzędowego zbioru konstytucji z lat 1507–1523 (Statua Sigismundi I). 

Psałterz krakowski, wyd. z 1532 roku

Na początku 1527 roku za zasługi w dziedzinie drukarstwa uzyskał tytuł królewskiego drukarza urzędowego calcographus noster Cracoviensis. Tytuł ten na drukowanych przez siebie książkach zaczął umieszczać dopiero od roku 1535. Wietor drukował przede wszystkim dzieła pisarzy łacińskich i greckich, również wydawnictwa w języku polskim. W latach 1521 i 1522 z jego warsztatu wyszły dwie książki cieszące się dużą poczytnością. Jedną z nich była średniowieczna powieść Rozmowy Salomona z Marchołtem grubym a sprośnym – której myślą przewodnią było przekonanie, że zdrowy rozsądek jest więcej wart niż mądrość książkowa, drugą – przełożony z łaciny na język polski przez Baltazara Opecia Żywot wszechmocnego Pana Jezusa Krysta. Obydwie księgi zdobione były pięknymi, oryginalnymi drzeworytami. Za tymi książkami poszły kolejne, a wśród nich znalazły się także podręczniki i słowniki do nauki języka polskiego przeznaczone dla ludności niemieckiej: Polskie książeczki ku uczeniu się polskiego, które w 1539 roku zostały przedrukowane pod tytułem Wokabularz rozmaitych... sentencyi. Wietor drukował także książki w języku węgierskim. Pierwszy drukowany tekst w tym języku opublikował w roku 1527. Była nim gramatyka łacińska z interpretacjami w językach: niemieckim, polskim i węgierskim. W roku 1533 w jego oficynie ukazała się pierwsza węgierska książka – Listy świętego Pawła. Natomiast w 1538 roku Wietor wydał pierwszy węgierski elementarz i podręcznik ortografii, a w roku 1549 dzieło Mátyása Dévai Bíró Orthographia Ungarica. W tym czasie Kraków utrzymywał żywe stosunki handlowe i kulturalne z Węgrami, gdzie drukarstwo nie miało pomyślnych warunków rozwoju. Odbiorcami druków Wietora byli ponadto węgierscy studenci z Akademii Krakowskiej. 

Kalendarz na rok 1536, wydrukowany w drukarni Hieronima Wietora

Hieronim Wietor drukował również prace np. Marcina Lutra i za rozpowszechnianie broszur innowierczych w 1536 roku został ukarany. Powiązania Wietora z nowymi prądami znajdują wyraz także w doborze czcionki i w renesansowym zdobnictwie jego książek. Jako jeden z pierwszych  –  poprzez Wiedeń – dla potrzeb swojej pracowni sprowadził z Włoch antykwę Jensona, a potem kursywę Aldusa Mantiusa, której używał do druku ksiąg łacińskich. Z Niemiec ściągnął frakturę z Augsburga, którą uzupełnił polską czcionką. Podjął też próbę stworzenia własnej oryginalnej polskiej kursywy. Troska Hieronima Wietora o dobre wykonanie książki wiąże się z jego staraniami o dobry papier i ładne drzeworyty. Jego druki znane były z wysokiego poziomu artystycznego i technicznego, a Wietor sam siebie nazywał calcographus accuratissimus – drukarz najstaranniejszy. Dzięki temu zasłużył sobie na miano „polskiego Aldusa”. W czasie blisko trzydziestoletniej działalności założyciela (1517–1546) oficynę Wietora opuściło 550 książek. Drukarnia ta, zmieniając właścicieli, przetrwała przez cały wiek XVI i zasłynęła jako jedna z najlepszych w Polsce.

Biblioteka Sorbony... pierwsza biblioteka publiczna Paryża

Czytelnia Sorbony

W epoce średniowiecza zaczęły powstawać biblioteki uniwersyteckie. W roku 1253 jako jedno z kolegiów Uniwersytetu Paryskiego powstała Sorbona. Z czasem nazwę tę zaczęto odnosić do całego Uniwersytetu. Paryż posiadał swą słynną bibliotekę właśnie w Sorbonie. Według katalogu z 1338 roku jej zbiory wynosiły ponad 1700 woluminów rękopisów skatalogowanych i podzielonych na grupy rzeczowe w zależności od treści. W bibliotece ważniejsze i bardziej poczytne księgi umieszczone były w oddzielnej sali – czytelni. Tworzyły one rodzaj biblioteki podręcznej liczącej około 330 rękopisów. W czytelni księgi były rozłożone i przytwierdzone łańcuchami do 26 pulpitów.

Czytelnia Sorbony

Sorbona od chwili swego powstania miała pewien zapas książek pochodzących z darów. Jednak punktem zwrotnym w jej rozwoju było odziedziczenie w 1271 roku dużej prywatnej biblioteki Ryszarda de Fournival z Amiens – zmarłego w 1260 roku średniowiecznego poety i uczonego, bibliofila, który zgromadził cenną bibliotekę i udostępnił ją ogółowi – zwłaszcza młodzieży. Ryszard de Fournival stworzył dzieło Biblionomia, rodzaj katalogu, który stanowił klucz orientacyjny do piśmiennictwa zebranego w jego bibliotece. W dziele tym szczegółowo opisał 162 rękopisy, natomiast inne tylko wymienił. Znaczenie tego dzieła polega na tym, że Fournival wymienił w nim rękopiśmienne zabytki naukowe, które później zaginęły, a nazwiska autorów dzieł uważanych za anonimowe dawały pewność, że cytowane w Biblionomii księgi powstały przed rokiem 1250, czyli datą powstania fournivalowskiego katalogu. Biblioteka Fournivala licząca około 300 rękopisów, mimo publicznego charakteru, była własnością prywatną i po śmierci twórcy przeszła w ręce jego Gerarda d'Abbeville, który księgozbiór ów przekazał do kolegium Sorbony. Biblioteka ta właśnie dzięki darom wzbogacała swoje zbiory. 

Robert de Sorbon

Darczyńcą był również Robert de Sorbon – kanclerz uczelni, który przed śmiercią w roku 1274, księgozbiór swój przekazał bibliotece uniwersyteckiej. 

Kolegium założone przez Roberta de Sorbon otrzymało od swego fundatora jego własny księgozbiór. Biblioteka Sorbony składała się z dwóch części: „duża książnica” zawierała dzieła najczęściej używane, przytwierdzone łańcuchami do pulpitów; w „małej książnicy” przechowywano dublety bądź księgi rzadziej używane, wypożyczane za kaucją. […] W roku 1290 księgozbiór Sorbony liczył 1017 rękopisów. (Sven Dahl, Dzieje książki, s. 93). 

Drukarstwo... w języku staro-cerkiewno-słowiańskim

W XV wieku i do połowy wieku XVI zapotrzebowanie na księgi liturgiczne w języku staro-cerkiewno-słowiańskim dla Kościoła wschodniego zaspokajały drukarnie innych krajów. Około roku 1490–1491 cztery księgi wydrukował cyrylicą Szwajpolt Fiol – jeden z drukarzy krakowskich. Takie księgi wychodziły spod pras również w Wenecji. Biblię dla kościołów ruskich w latach 1517–1519 drukowano także w Pradze czeskiej. Ważnym ośrodkiem drukarstwa prawosławnego w tym stuleciu stało się Wilno. Do Rosji drukarstwo dociera w połowie XVI wieku. Z inicjatywy Iwana Groźnego w Moskwie założono tzw. drukarnię anonimową, działającą około 1555–1568 roku. 

Biblia Ostrogska, strona tytułowa

Pierwszym moskiewskim typografem znanym z imienia był Iwan Fedorow, który wraz z Piotrem Mścisławcem w roku 1564 wydrukował pięknie zdobioną księgę liturgiczną Apostoł. Jednakże drukarze z nieznanych powodów musieli opuścić Moskwę. Osiedlili się w Zabłudowie na Podlasiu w majątku hetmana Grzegorza Chodkiewicza. Iwan Fedorow przeniósł swoją działalność do Lwowa i tu właśnie wydrukował nowe wydanie Apostoła. W kolejnych latach zajmował się organizacją drukarstwa na Wołyniu. W latach 1580–1581 dzięki wsparciu księcia Konstantego Ostrogskiego wydrukował Biblię w nowym tłumaczeniu. Było to pierwsze wydanie wszystkich ksiąg Pisma Świętego przetłumaczone na język cerkiewnosłowiański. W wydaniu tym umieszczona została przedmowa księcia Konstantego skierowana do wyznawców Kościoła wschodniego. Biblia Ostrogska uważana jest za najwspanialszy przykład drukarstwa ruskiego w XVI wieku.

Spór o... inwestyturę

Uroczyste nadanie lenna

Inwestytura to uroczyste nadanie lenna w zamian za posłuszeństwo i lojalność, prawo do zarządzania określonym obszarem z władzą sądzenia, karania oraz pobierania podatków. Spór o mianowanie biskupów – co w istocie oznaczało panowanie nad ówczesnym światem – toczył się między cesarzem Henrykiem IV a papieżem Grzegorzem VII. Wiek X to okres powszechnego upadku Kościoła jako organizacji. Duchowni swoimi obyczajami i postępowaniem niewiele różnili się od osób świeckich. Urzędy kościelne znajdujące się w gestii panów świeckich były traktowane jako wasalstwo ze wszystkimi konsekwencjami, a jednocześnie w Kościele szerzyły się: świętokupstwo, obejmowanie godności kościelnych i związanych z tym majątków w zamian za korzyści materialne, nieprzestrzeganie celibatu oraz nepotyzm. Sakramenty udzielane przez księży niezgodnie powołanych czy będących w stanie grzechu uważano za nieważne, co zagrażało zbawieniu. Na obszarze Francji i północnych Włoch nastąpił rozpad struktur władzy państwowej. Tereny te były miejscem nieustannych walk, a Kościół usiłował utrzymać pokój i porządek. W ręku miał potężną broń – możliwość rzucenia klątwy na każdego, kto nie chciał się mu podporządkować. Klątwa oznaczała wówczas wyłączenie człowieka ze społeczności wiernych, natomiast umarłego obłożonego klątwą czekało wiekuiste potępienie. Nie można zapominać, że był to czas myślenia magicznego. Uważano wówczas, że sama klątwa wystarczała, aby być potępionym, tak jak osiągnąć zbawienie można było poprzez sam udział w sakramentach. Kościół to wykorzystywał. Wśród części duchowieństwa rozpoczął się ruch odnowy, którego celem było usunięcie nadużyć w Kościele. 

Ruch cluniacki

Pierwszym środowiskiem, które przeprowadziło reformę, był klasztor w Cluny (założony w 910 roku), gdzie zgodnie z wymaganiami prawa kanonicznego zagwarantowano wybór opata. 

Opactwo w Cluny

Powodzenie ruchu cluniackiego wynikało głównie z tego, że feudałowie chcieli mieć gwarancję zbawienia. Uważano, że duchowny żyjący w stanie grzechu śmiertelnego nie może udzielać ważnych sakramentów. Reforma cluniacka polegała na powrocie do pierwotnej reguły benedyktyńskiej, przywróceniu surowości obyczajów, życia w czystości i posłuszeństwie. Rozbudowano liturgię przez wprowadzenie pielgrzymek, procesji z relikwiami i pieśni kościelnych. Mnisi oddawali się modlitwie, kontemplacji i badaniu Pisma Świętego oraz pism Ojców Kościoła. Nawoływano do przestrzegania celibatu księży i uniezależnienia Kościoła od władzy świeckiej. Reforma zaczęła szybko ogarniać inne klasztory. Te oddolnie rozpoczęte reformy doprowadziły do powstania papieskiego uniwersalizmu, czyli ustanowienia zwierzchności papieża nad cesarzem. 

W średniowieczu teoretycznie właścicielem całej ziemi, która nie była już przez kogoś zajęta, był cesarz. Jego władza uzależniona była od poparcia wasali, którymi byli książęta posiadający rozległe dziedziczne majątki. Cesarz chcąc wzmocnić swoją pozycję, do dóbr kościelnych zaczął dołączać ziemie teoretycznie cesarskie, dzięki czemu mógł nałożyć na dostojników kościelnych obowiązki lenników. Z godnościami kościelnymi związane były liczne majątki ziemskie. Cesarze niemieccy początkowo popierali ruch klasztorów w Cluny, nie widząc w tym dla siebie żadnego zagrożenia. W XI wieku doszło do zderzenia między reformatorami a interesem cesarza. Do urzędów kościelnych przywiązane były znaczne dobra, zaś z posiadanych dóbr obowiązywały daniny i posługi. Cesarzowi nie było obojętne, kto będzie sprawował urząd kościelny, obsadzał więc te urzędy zgodnie z interesami władzy państwowej. Taki sposób obsadzania stanowiska nie był zgodny z wymaganiami prawa kanonicznego i nie gwarantował należytego wypełnienia funkcji kapłańskiej. 

Do otwartego konfliktu doszło w czasie pontyfikatu Grzegorza VII (1073–1085), za rządów Henryka IV. W tym samym czasie doszło do rozłamu między Kościołem zachodnim z papieżem w Rzymie, a wschodnim z patriarchą w Konstantynopolu – tzw. schizma (1054). Chodziło o to, że papież rzymski w świeckim porządku rzeczy był lennikiem cesarza, a jako lennik cesarza był zwierzchnikiem kościoła bizantyjskiego, co godziło w prestiż cesarstwa bizantyjskiego. W Bizancjum istniała przewaga państwa nad Kościołem, na Zachodzie przewaga była raczej po stronie Kościoła. I doszło do rozłamu. Papież i patriarcha wzajemnie obłożyli się klątwami. Do konfliktu doszło również na Zachodzie. W Rzymie zmieniono sposób obioru papieża – miał być on najpierw powoływany przez kolegium kardynałów, potem zatwierdzany przez cesarza. W istocie formuła wyboru polegała na tym, że papież miał być wybierany przez wybitnych przedstawicieli Kościoła, a później zatwierdzany przez kler, lud i cesarza. W takim też trybie został wybrany papież Mikołaj II w 1059 roku. Mikołaj zawarł sojusz z Robertem Suiscardem – normańskim władcą Sycylii, który miał go bronić przed wrogami. Suiscard uznawał się za lennika papieża. Mnisi z klasztoru Cluny rozwijali wielką agitację za bojkotem żonatych księży i wzywali do nieposłuszeństwa wobec tych duchownych, którzy przyjęli swoje godności z rąk świeckich. 

Grzegorz VII

W roku 1074 przeprowadzono wybór następnego papieża – Hildebranta. Został on przez lud okrzyknięty rzymskim papieżem, a potem dopiero wybrany przez kolegium kardynalskie i zatwierdzony przez Henryka IV (1073–1075). Przyjął imię Grzegorza VII. Grzegorz wydał surowe nakazy tępienia symonii i przestrzegania celibatu. Uważał, że Kościół powinien być całkowicie niezależny od jakiejkolwiek władzy świeckiej. Wszelkie dostojeństwo duchowne przyjęte z rąk świeckich miało być nieważne. Cesarz z kolei uważał, że jeśli jest panem ziemi, to urząd związany z majątkiem może być obsadzany tylko przez niego. Konflikt przybrał formę sporu teologicznego: czyje prawo jest ważniejsze. Papież twierdził, że jedynie stan duchowny jest powołany do tego zadania. Tymczasem Henryk IV miał poważne kłopoty. W kraju przeciw niemu wystąpiła opozycja, zwana saską. Bunt został stłumiony. Po zwycięstwie Henryk zaczął obsadzać stanowiska kościelne, korzystając z prawa inwestytury – sięgnął nawet do Mediolanu. Tu jednak spotkał się ze zdecydowanym sprzeciwem Grzegorza VII. 

Dictatus papae

W 1075 roku na synodzie w Rzymie papież zabronił duchownym przyjmowania godności z rąk osób świeckich, a panującym nadającym godności kościelne zagroził ekskomuniką. Na list papieski grożący klątwą, Henryk odpowiedział, że nie uznaje Grzegorza jako papieża, argumentując, iż został on wybrany niezgodnie z prawem kanonicznym. Oficjalnie było to stanowisko synodu biskupów niemieckich zwołanych do Wormacji. Wówczas Grzegorz na synodzie rzymskim 14 lutego 1076 roku rzucił klątwę na Henryka oraz zwolnił jego poddanych od przysięgi złożonej niegodnemu władcy. Za postępowaniem Grzegorza VII stał cały program, który był zawarty w dokumencie  Dictatus papae (1075). 

Dictatus papae

Klątwa rzucona przez papieża ośmieliła saską opozycję. Możni zażądali od Grzegorza VII, aby się z tej klątwy oczyścił. Jednocześnie uznano, że wszelkie spory między wasalami a cesarzem winien rozstrzygać papież, co groziło wmieszaniem się papieża w wewnętrzne sprawy niemieckie. Aby tego uniknąć i uzyskać zdjęcie ekskomuniki, cesarz upokorzył się przed papieżem na zamku w Canossie (28 stycznia 1077 roku). Opozycja ponownie wystąpiła przeciwko władcy, wybrano nawet antykróla Rudolfa Szwabskiego. Henryk IV zdołał się uporać z opozycją, a następnie mianował antypapieża, zdobył Rzym i przez własnego kandydata został ukoronowany na cesarza (1084). Grzegorz VII musiał opuścić Rzym. Triumf Henryka był pozorny, bo kolegium kardynalskie nie uznało kandydata cesarskiego, a po śmierci Grzegorza VII na tron wybrano Urbana II (1088–1099). 

Spór o inwestyturę trwał jeszcze jakiś czas, ale zakończony został konkordatem w Wormacji (23 września 1122 roku). Został on zawarty między Henrykiem V a papieżem Kalikstem II. Cesarz zrzekł się inwestytury opatów i biskupów, zezwalał na ich wolny wybór i pozostawiał sobie niewielki wpływ na wynik elekcji. Miał prawo nadawania dostojnikom kościelnym dóbr lennych przez wręczenie im berła. Te postanowienia zatwierdził powszechny sobór w 1123 roku zwołany do Rzymu. Zawarto więc kompromis między cesarzem a papieżem. Zgodnie z postanowieniami konkordatu godności kościelne miały być obsadzane tak, jak nakazywało prawo kanoniczne – wybór biskupów przez kapituły. Natomiast cesarz zachował sobie niewielkie uprawnienia przy zatwierdzaniu duchownego jako lennika. Walka cesarstwa z papiestwem upowszechniła pojęcie. Nastąpiło też rozstrzygnięcie, że prawo boże i prawo naturalne są wyższe od prawa stanowionego przez cesarza. Jeżeli cesarz łamie prawa boże lub naturalne, wtedy sam staje się tyranem, a poddani mają prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa – często łączyło się to z ekskomuniką. 

Res publica christiani

Dalszą konsekwencją walki cesarstwa z papiestwem było wykrystalizowanie się pojęcia res publica christiani. Oznaczało to, że cesarz i władcy stoją na czele swego ludu, zaś władca duchowny jest ponad ludem. Wiek XIII to apogeum przewagi papiestwa w Europie, a jednocześnie upadek siły i znaczenia cesarstwa (1250–1273 – wielkie bezkrólewie). Wówczas najpełniej realizowano zasadę, że państwa są w kościele, a władza duchowna jest nadrzędna wobec wszelkiej władzy świeckiej. Największy triumf papiestwa to pontyfikat Innocentego III (1198–1216). Na synodzie w roku 1075 papież zabronił duchownym przyjmować inwestytury z rąk świeckich, a panujący nie mogli nadawać godności kościelnych. Oznaczało to, że władza zwierzchnia należała będzie do papieża. W dokumencie Dictatus papae Grzegorz VII przedstawił 27 tez poświęconych polityce i zasadom, którymi powinien się kierować Kościół. Dwie z nich miały rolę dominującą: władza papieska jest wyższa niż cesarska, wskutek czego papieżowi przysługuje prawo do zrzucania cesarza z tronu, jeżeli okaże się niegodnym tej godności, oraz to, że papież stoi wyżej w hierarchii kościelnej od metropolitów. Z tego wynika przekonanie o nieomylności Kościoła rzymskiego i zwierzchnictwa papieża. Wprowadzenie tych tez w życie doprowadziło do konfliktu papieża z królem niemieckim Henrykiem IV, gdyż Dictatus papae stało w sprzeczności z interesami cesarstwa. Konflikt rozpoczął się od sporu o zasadę wyboru na kluczowe arcybiskupstwo w Mediolanie.