Kreta... i skryptorium Michaela Apostolisa w Kandii

Kreta, mapa autorstwa O. Dappera, 1687

Gdy cesarstwo bizantyńskie runęło w 1453 roku pod naporem Turków niszczących m. in. bogato iluminowane kodeksy, znaleźli się ludzie, którzy uciekając przed zagładą zabierali ocalone skarby piśmiennictwa na tereny bezpieczniejsze. Najbliższym miejscem ucieczki Greków była Kreta, która od dawna odgrywała wyjątkową rolę w stosunkach Bizancjum z Zachodem. Po roku 1204 znalazło na niej schronienie wielu Greków, a po upadku Konstantynopola w 1453 roku rozpoczął się wręcz prawdziwy najazd. Kreta – będąca od 1204 roku we władaniu Wenecji – stała się prawdziwym centrum greckiego świata i ośrodkiem hellenizmu. Właśnie z fali uchodźców z roku 1453 znane są nazwiska nauczycieli i kopistów rękopisów, tj. Jerzego z Trapezuntu, Janusa Laskarisa i Michaela Apostolisa (1422-1480/86). Ten ostatni, który był uczniem znanego humanisty greckiego Jana Argyropulosa, przybył na Kretę – po rocznym pobycie w obozie jenieckim u Turków – i osiadł w Kandii (obecnie Heraklion). 

Michael Apostolis

Michael Apostolis nawiązał kontakt z kardynałem Bessarionem, który stał się jego możnym protektorem pragnącym uratować od zagłady piśmienne skarby swojej ojczyzny. Bessarion w latach 1460-1464 dwukrotnie wysyłał Michaela Apostolisa po rękopisy do Konstantynopola. Apostolis wyszukiwał wszystko, co było godne uwagi, nabywał rękopisy lub kopiował je na miejscu i zawoził do Rzymu. Manuskrypty wyszukane na Krecie lub sprowadzone z Cypru kopiował w swoim skryptorium w Kandii. Prowadził systematyczną korespondencję z Bessarionem, którego informował o stanie swych poszukiwań. Współpraca z kardynałem trwała kilkanaście lat, aż do śmierci protektora. Pracę Michaela kontynuował jego syn Aristowulos (jego późniejsze imię Arsenios). Ze skryptorium Apostolisów – Michaela i Aristowulosa – wyszły kopie ponad 50 greckich autorów, m.in. wszyscy ważniejsi przedstawiciele epoki klasycznej, a także Ojcowie Kościoła i piśmiennictwo z dziedzin takich jak astronomia, astrologia, geografia i leksykografia. Jeden z rękopisów pióra Michaela – Iliada Homera – zawędrował do Polski, do zbiorów kanclerza Jana Zamojskiego. Egzemplarz ten obecnie znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej.