Luksusowe oprawy ksiąg... haftowane

Modlitewnik Anny Jagiellonki

W minionych epokach książki kupowano najczęściej bez oprawy, czyli in crudo, a następnie je oprawiano. Księgi liturgiczne, modlitewniki i inne cenniejsze księgi oprawiano w srebro lub brązowe okucia misternie cyzelowane, np. Antyfonarz benedyktynek lwowskich. Dla małych formatów książek, jak te do nabożeństwa, oprawy luksusowe utrzymywały się aż do XIX wieku. Do nich zaliczają się również oprawy haftowane. W Polsce nie zachowało się ich zbyt dużo.  Najcenniejszą z tego rodzaju opraw je ta haftowana perłami Anny Jagiellonki, z datą 1582. Nie wiadomo kto wykonał ten haft. Można przypuszczać, że znany drukarz krakowski i zarazem hafciarz – Szwajpolt Fiol – mógł haftować oprawy. Podobnie mogły istnieć oprawy wykonane przez sławnego hafciarza Jana Hochfeldera, który w 1524 roku wykonywał hafty dla królowej Bony. Z roku 1609 zachował się spis księgozbioru, który należał do innego krakowskiego hafciarza, Stanisława Pirogowicza. Nie wiemy, czy i które haftowane oprawy były przeznaczonym na podarunki amatorskim dziełem pań czy też dziełem zawodowych hafciarzy, np. aksamitna oprawa haftowana srebrem i złotem z superekslibrisem Augusta III czy oprawa z 1731 roku z herbami Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej, haftowana srebrem na aksamicie łososiowej barwy.

Biblioteka prywatna... Macieja z Miechowa

Maciej z Miechowa

Maciej z Miechowa, właściwie Maciej Karpiga (1457 – 1523) – to wybitny uczony i nauczyciel Akademii Krakowskiej: ksiądz, lekarz, historyk, geograf i astrolog. Maciej z Miechowa jest autorem pierwszej polskiej drukowanej książki medycznej nt. epidemii, napisanej w związku z szerzącą się zarazą dżumy (Contra saevam pestem regimen). W 1522 wydał pierwszy polski poradnik medyczny, w którym zawarł między innymi wskazania dotyczące leczenia chorób zębów i jamy ustnej. Nie wszystkie jego teksty zostały wydane drukiem, m.in.: Consilium dla Spytka z Melsztyna – porada lekarska, dwie biografie biskupów krakowskich, życiorys Św. Jana Kantego, Traktat o zasadach śpiewu kościelnego z roku 1483, recepty alchemiczne, horoskop szkoły św. Anny i wreszcie Testament  (1514), który jest bogatym źródłem informacji na temat życia Miechowity, jego legatów i fundacji, a także jego prywatnej biblioteki. Był także fundatorem szkół parafialnych, szpitali, kaplic i kościołów. Jego inne dzieła to – Chronica Polonorum (1518, ocenzurowane – 1521), Traktat o dwóch Sarmacjach, w którym przedstawił informacje na temat państwa moskiewskiego.

Maciej z Miechowa zgromadził jedną z największych wówczas bibliotek prywatnych. Liczyła ona około 1000 pozycji, w 250 woluminach, zawierała ponadto zbiór map i numizmatów, w tym 105 rękopisów. W bibliotece Miechowity dominowali pisarze dawniejsi. 

Zabytki piśmiennictwa słowiańskiego... cyrylica

Rękopiśmienne księgi słowiańskie

Pierwsze rękopiśmienne księgi słowiańskie pisane były głagolicą. Później powstał drugi alfabet słowiański – cyrylica. Został on stworzony w Bułgarii przez uczniów Cyryla i Metodego. Za podstawę wzięto nieznacznie zmienioną grecką majuskułę. Najstarsze datowane teksty cyrylickie pochodzą z 943 roku – napis znaleziony w rumuńskiej Dobrudży, a z roku 993 pochodzi napis na płycie grobowej członków rodu bułgarskiego cara Samuela. 

Cyrylica 

Karta z Księgi Sawy

Cyrylica jako pismo prostsze i bardziej czytelne zyskała wkrótce przewagę na wschodzie Europy – na Rusi, w Bułgarii i w Serbii. W prowincjach zachodnich nad Adriatykiem – u Słoweńców i Chorwatów – utrzymała się głagolica, ale tylko w piśmiennictwie kościelnym. Książki świeckie w późniejszych wiekach pisano tam i drukowano pismem łacińskim. Cyryl i Metody sporządzili rękopisy słowiańskie w takim języku, jakim mówiono wówczas w okolicach Salonik. Był to dialekt bułgarski przedstawiający w IX wieku typ języka zbliżony do prasłowiańskiego, który był zrozumiały w całej ówczesnej Słowiańszczyźnie. Z upływem lat mnożyły się odpisy tych ksiąg, dokonywane w różnych krajach Słowiańszczyzny na potrzeby miejscowe i wtedy przedostawały się do nich właściwości mowy poszczególnych narzeczy słowiańskich. Powstawały więc zabytki o wyraźnym zabarwieniu lokalnym, czyli w tzw. redakcji ruskiej, bułgarskiej, serbskiej, słoweńskiej itp. Dzieła te zachowały charakter archaiczny, język tych nowszych ksiąg zwany cerkiewno-słowiańskim stał się językiem literackim i urzędowym Słowian południowych i wschodnich. Odgrywał tam taką rolę jak łacina na Zachodzie. Z zabytków cyrylickich możemy wymienić Księgę Sawy – zawierający ewangeliarz spisany w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, nazwany tak od przepisywacza, popa Sawy, który podpisał się jako autor na 49 stronie rękopisu. Manuskrypt, który został odnaleziony w 1866 roku w Monasterze Seredkinskim koło Pskowa, jest niekompletny. Do czasów współczesnych zachowało się z niego 129 kart. 

Ewangeliarz Ostromira

Karta z Ewangeliarza Ostromira

Najstarszym z cerkiewno-słowiańskich zabytków redakcji ruskiej jest Ewangeliarz Ostromira napisany w latach 1056–1057. Na ostatniej stronie skryba diakon Grigorij zaznaczył czas pracy nad manuskryptem – od 21 października 1056 do 12 maja 1057 roku. Ewangeliarz spisany na wysokiej jakości pergaminie ozdobnym pismem w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, zawierający fragmenty Ewangelii na wszystkie dni roku liturgicznego, powstał na zamówienie namiestnika cesarskiego Ostromira w Nowogrodzie. Jest to pierwsza rękopiśmienna książka rosyjska. 

Słowo o wyprawie Igora

Z innych wczesnych zabytków należy wymienić epos Słowo o wyprawie Igora z XII wieku, opisujący wyprawę księcia Igora Świętosławowicza przeciw Połowcom w latach 1185–1187. Utwór zachował się w XVI wiecznym rękopisie. 

W Bibliotece Sałtykowa Szczedrina w Petersburgu znajduje się inny cenny zabytek kronikarstwa ruskiego pochodzący z XIV wieku Lawrent'ewskaja letopis'. Warto wymienić również z cyrylickich zabytków redakcji południowosłowiańskiej bułgarskie psałterze: Apostoł diaka Nikolica z końca XIV stulecia i serbską Tetraewangelię z przełomu wieków XIII i XIV. Od XIV stulecia liczba słowiańskich rękopisów w językach rodzimych powiększała się bardzo szybko.