Ewangeliarz z Rossano... kodeks purpurowy

Iluminacja z Ewangeliarza z Rossano

Ewangeliarz z Rossano (Codex purpureus Rossanensis) jest jednym z purpurowych kodeksów uncjalnych Nowego Testamentu. Powstał w VI wieku, lecz nie do końca wiadomo gdzie. Karty kodeksu mają wymiar 31 cm x 26 cm. Rękopis przechowywany jest w katedrze w Rossano we Włoszech. Zawiera pełny tekst Ewangelii Mateusza i niepełnej Marka. Nie ma w nim znaków interpunkcyjnych ani przerw pomiędzy wyrazami. Do dnia dzisiejszego zachowało się jedynie 188 z 400 kart kodeksu. Pozostała część uległa zniszczeniu podczas pożaru w XVII lub XVIII wieku. Prawdopodobnie oryginalny kodeks zawierał pełny tekst czterech Ewangelii. Tekst spisany został w dwóch kolumnach na pergaminie nasączonym purpurą. Każda kolumna składała się z 20 linijek, z których pierwsze trzy pisane były złotem, pozostałe – srebrem. 

Jezus przed Piłatem

W kodeksie tym, charakterystycznym dla sztuki bizantyjskiej z VI wieku, zachowało się 15 stron z 17 miniaturami ilustrującymi życie Jezusa. Przedstawiają one między innymi wskrzeszenie Łazarza, wjazd do Jerozolimy, umywanie nóg, ostatnią wieczerzę czy Jezusa przed Piłatem. Dokładnie nie wiadomo, w jaki sposób kodeks ów znalazł się w Kalabrii. Najprawdopodobniej przywieźli go mnisi uciekający przed Arabami i w ten sposób stał się on w VIII wieku własnością arcybiskupa z Rossano. 

Średniowieczne oprawy książkowe... złotnicze lub ołtarzowe

Złotnicze oprawy książkowe wywodzą się z Bizancjum. Od IV wieku księgi liturgiczne, takie jak mszały, ewangeliarze, psałterze oprawiane były w złoto, srebro, miedź, zdobione były kamieniami szlachetnymi, kością słoniową i emalią. Oprawy te nazywano złotniczymi, gdyż były zdobione przez złotników oraz nazywano je ołtarzowymi, bo na ołtarzu miały uświetniać swą bogatą szatą obrzędy religijne. Wyróżnia się kilka typów tych opraw. W pierwszym głównym elementem ozdoby była płaskorzeźba z kości słoniowej, zwykle przedstawiająca jakąś scenę biblijną. Do opraw ksiąg liturgicznych również używano płaskorzeźb pochodzących z rzymskich dyptychów konsularnych. Istniał w Rzymie taki zwyczaj, że konsulowie przy obejmowaniu urzędu sporządzali dyptychy z kości słoniowej. Między wewnętrzne powierzchnie tabliczek wkładano parę kartek pergaminu i takimi „notesami” konsulowie obdarzali swoich przyjaciół. Dyptychy były rzeźbione, przedstawiały portrety konsulów lub cesarzy, wyobrażonych zwykle w uroczystej todze i trzymających w podniesionej ręce chustkę – mappę. Nieraz z takich dyptychów chrześcijanie wykorzystywali tabliczki do opraw. Ścierano wówczas imiona konsulów, a wypisywano biskupów i świętych. Znany jest dyptych papieża Grzegorza Wielkiego z VI wieku, na którym pod wizerunkiem jakiegoś konsula podnoszącego mappę wypisano imię: św. Grzegorz. Tabliczki te były niewielkich rozmiarów i wypełniały tylko środkowe pole powierzchni oprawy dużego kodeksu. Natomiast brzegi deski pokrywano blachą pozłacaną, srebrną, zdobioną grawerunkiem i kamieniami szlachetnymi. 

Oprawa nieznanego rękopisu z XI wieku
z płytką z kości słoniowej

Drugim rodzajem były oprawy wykonane w całości z blachy grawerowanej i wysadzanej kamieniami. W takich oprawach czasami używano kombinacji blach – srebrnej i złotej lub wycinanej blachy na kolorowej skórze  lub   jedwabiu. Trzeci rodzaj stanowiły oprawy emaliowane, w których najczęściej cała powierzchnia była pokryta emalią i w zależności od techniki wykonania zwana celkową lub żłobkową. Technika emalii celkowej (fr. émail cloisonné) polegała na tym, że na blachę z metalu szlachetnego wlutowywano w kształt wzoru złote paski, tworzące przegródki – celki, do których następnie wlewano emalię. Następnie polerowano tak, by tworzyła się gładka, kolorowa powierzchnia pocięta złotymi żyłkami. Największy rozkwit technika ta osiągnęła w Bizancjum w X i XI wieku. 

Oprawa emaliowana z tzw. emalią celekową

Emalia żłobkowa (fr. émail champlevé ) robiona była na blachach mieszanych, które żłobiono według naniesionego rysunku i do wyżłobień wlewano szkliwo. Powstawał wówczas ornament o większych kolorowych płaszczyznach. Oprawy złotnicze stosowane były szeroko w IX i X wieku za czasów panowania Karola Wielkiego, a także w wieku XII na dworze Ottonów. Niewiele takich opraw zachowało się do naszych czasów. Przykładem oprawy złotniczej zachowanej w Polsce w stanie pierwotnym jest Ewangeliarz Anastazji pochodzący z I połowy XII wieku. Ewangeliarz ów oprawny jest w deski pokryte srebrną grawerowaną blachą ze śladami złocenia. Na przedniej okładzinie widnieje płaskorzeźba przedstawiająca ukrzyżowanie, na tylnej – wizerunek Chrystusa z symbolami czterech ewangelistów. 

Ewangeliarz Anastazji

Kamień z Kanopos... dekret kapłanów

Drachma z wizerunkiem Ptolemeusza II

W XIX wieku w Egipcie zostały odnalezione dwa dokumenty wyryte na stelach. Jednym z nich był dekret z Memfis wyryty na kamieniu z Rosetty, drugim – dekret z Kanopos pochodzący z czasów panowania Ptolemeuszy. Stela wykonana z wapienia, o wymiarach około 2,5 m x 1 m, zwana kamieniem z Kanopos została odnaleziona w 1866 roku w ruinach starożytnego miasta Sais leżącego w zachodniej części Delty Nilu (obecnie Sa el-Hagar). 

Końcowy fragment zapisu dekretu

Na kamieniu wyryto inskrypcję w dwóch językach trzema rodzajami pisma: hieroglificznym, demotycznym i greckim. Dekret ów został wydany przez zgromadzenie kapłanów, które zebrało się w Kanopos 7 marca 238 roku p.n.e. W dokumencie tym jest mowa o dobrodziejstwach faraona Ptolemeusza III Euergetesa i jego żony Berenike uczynionych dla Egipcjan, m.in. o fundacjach świątynnych i kultowych, o obniżeniu podatków w czasie klęski głodu oraz o zakupie ziarna ze środków prywatnych. Zawiera on również „zalecenia“ dla władcy na przyszłość. Najważniejszą informacją tego dekretu było postanowienie zreformowania kalendarza. Zmiana miała uwzględniać rok przestępny i wprowadzać pięciodniowe święto na cześć królewskiej pary, a co 4 lata – sześciodniowe. Jednakże reforma kalendarza została wprowadzona dopiero za rządów cesarza Augusta, w okresie rzymskiego panowania w Egipcie. Dekret z Kanopos pokazuje jak wielką władzę posiadali kapłani w państwie Ptolemeuszów.