Zdobienia średniowiecznych ksiąg...

W skryptoriach średniowiecznych przepisywano księgi: wytworne psałterze czy też ewangeliarze, jakie zamawiali biskupi lub władcy, albo też starożytne dzieła literackie lub naukowe. Kiedy kopista zakończył pracę nad rękopisem, pracę nad nim przejmował malarz. 

Zdobił inicjały, ujmował stronice w ramki, malował pozostawione dla niego strony według własnego smaku albo też w stylu szkoły, w której się wykształcił. Gdy rękopis chciano szczególnie upiększyć, zaopatrywano go w inicjały i bordiury malowane, nieraz dodawano kolorowe i złocone obrazki, tzw. miniatury.  

Inicjał - ozdobna pierwsza litera tekstu

Inicjał

Inicjał  to ozdobna pierwsza litera tekstu w rysie lub druku, ujęta w określone pole (kwadrat, owal) lub zamykająca w sobie ilustrację i ornament. Rozmiary inicjałów są bardzo różne: od niewiele większych od pisma tekstu do zajmujących całą stronę. Już od V wieku inicjały występują w rękopisach. Belki liter początkowo wypełnia ornament geometryczny, później tworzą je ryby lub ptaki, plecionka oraz wić roślinna (X w.). W gotyku pojawiają się sceny figuralne.

Miniatury

Miniatury malowane farbami kryjącymi  zdobiły przede wszystkim księgi o treści religijnej. Natomiast w księgach świeckich przeważały ilustracje podmalowywane farbami  wodnymi. Najbardziej reprezentacyjne rodzaje rękopisów iluminowanych to: codex aureus (pisany i zdobiony złotem), codex purpureus (o kartach malowanych purpurą) i codex argenteus (wykonany przy użyciu srebra).

W polskich zbiorach kodeksami złotymi są: Ewangeliarz gnieźnieński, Ewangeliarz pułtuski. Teksty pisane złotem na purpurze zawiera Sakramentarz tyniecki i Missale Plenarium.

Główne typy iluminacji średniowiecznych ksiąg

Głównymi typami iluminacji ksiąg są: inicjały ornamentalne i obrazkowe, ilustracje tekstowe (często całostronicowe) i obramienia dekoracyjne (floratury, bordiury, często wzbogacane motywem drôlerie, czyli  zdobienia małymi scenkami figuralnymi lub zwierzęcymi, odznaczającymi się humorem, fantazją, groteskową deformacją i zaskakującymi zestawieniami elementów.

Floratura - dekoracja roślinna

Floratura (łac. flos = kwiat) to rozwinięta dekoracja roślinna wypełniająca jeden lub kilka marginesów zdobionej karty. Stanowi ona etap pośredni w rozwoju roślinnej dekoracji marginalnej między wieżą, wyrastającą najczęściej z inicjału, a późnogotycką zamkniętą w obramienie bordiurą. Roślinność floratury często wzbogacają liczne elementy drolerii, legendy, anegdoty i groteski, jak również motywy heraldyczne. W polskim malarstwie książkowym floratura występuje od lat 70. XIV w. (Psałterz floriański). Była stosowana w zdobnictwie przez cały wiek XV.

Bordiura, czyli obramowanie

Bordiura (fr. bordure = obramowanie) to w książce rękopiśmiennej lub drukowanej zamknięta ramowo dekoracja wypełniająca wszystkie marginesy zdobionej karty. 

Bordiura może mieć charakter przedstawieniowy lub ornamentalny, może również zawierać sceny figuralne. Forma obramienia powtarzać może kształt otaczanego obiektu (np. rama kwadratu czy prostokąta zamknięta równoległymi liniami), może mieć także zupełnie odmienny kształt (np. kwadratowe pole w kolistym obramieniu). W iluminatorstwie przedromańskim i romańskim bordiura posiadała charakter regularnego obramienia przeważnie nie związanego z miniaturą lub inicjałem.

Iluminacje 

Niekiedy stosowano również iluminacje dedykacyjne, wskazujące na osobę fundatora księgi. Wspaniałym początkiem iluminacji w kulturze zachodniego chrześcijaństwa były miniatury w irlandzkich ewangeliarzach z VII wieku wykorzystujące bujną ornamentykę germańsko-irlandzko-celtycką. 

Iluminacja (łac. illuminare = rozświetlać) to pierwotnie oznaczała zdobienie złotem karty książki. Iluminację malowano farbami kryjącymi (woskowymi lub temperą) albo wodnymi, rysowano piórem, srebrnym sztyftem lub cienkim pędzelkiem. 

Podczas panowania dynastii Karolingów, którzy świadomie nawiązywali do rzymskiego antyku i pragnęli, by ich imperium było kontynuacją Imperium Romanum, iluminacja rozwijała się szybciej, kopiując formy późnego antyku. W okresie tym powstawały prężne ośrodki iluminatorskie na przykład na wyspie Reichenau na Jeziorze Bodeńskim. Stąd wychodzą okazałe iluminacje rękopisów cesarzy ottońskich, w których postacie namalowane były na połyskującym złotym tle przekształcają formy antyczne w pełną wyrazu monumentalną sztukę.

Inicjał

Iluminatorstwo rozwijało się stylistycznie w okresie romańskim, gotyckim i renesansowym. Iluminacje dostarczały wielokrotnie wzorów dla malowideł ściennych, tablicowych i witraży. Właściwa iluminacja skończyła się wraz z pojawieniem się książki drukowanej, w której zadanie ilustracji przejmują drzeworyty. Wyjątkowo we Włoszech iluminacja zachowała się także po wynalezieniu książki drukowanej, do wieku XVI. 

W II połowie XV wieku była tam skutecznie wspierana przez dobrze płacących zleceniodawców, takich jak papież, król Węgier Maciej Korwin, Medyceusze i d'Estowie. We Florencji jako iluminatorzy działali m.in. Fra Angelico i Sandro Botticelli. Mistrzowskimi dziełami florenckiej iluminacji bez wątpienia są Godzinki Wawrzyńca de Medici (Biblioteca Laurenziana, Ms. Ashburnham, Florencja). Najsłynniejsze ośrodki iluminatorstwa znajdowały się w Bizancjum, Irlandii, Francji, Niemczech, Włoszech i Hiszpanii.