Od zwoju do... kodeksu

Materiał pisarski, którego używali starożytni Grecy do utrwalania tekstu był bardzo różnorodny, począwszy od liści palmowych, poprzez korę drzew, płótno, a skończywszy na papirusie i tabliczkach metalowych lub drewnianych. W życiu codziennym największą popularnością cieszyły się tabliczki drewniane i ten sposób utrwalania myśli ludzkiej przetrwał aż do średniowiecza. Aby pismo było lepiej widoczne tabliczki najczęściej malowano na biało, a następnie pokrywano je warstwą wosku, który ułatwiał pisanie. Stopniowo zaczęto łączyć tabliczki w wiązki, co było wygodniejsze w użyciu. Pismo na takiej tabliczce niestety nie należało do starannych, a ograniczona ilość miejsca do pisania uniemożliwiała rozpowszechnianie takich tabliczek jako nośnika długich tekstów. Jednakże wiązka taka stała się prototypem postaci książki, tzw. kodeksu, który zdobył popularność około III i IV wieku p.n.e. 

Papirusowy zwój

W starożytnej Grecji najbardziej typową postacią książki był zwój papirusu. Używano go przynajmniej od VI wieku p.n.e., a książkę jako przedmiot utrwalający i rozpowszechniający treści literackie stworzyli Grecy około V wieku p.n.e. Początkowo szata zewnętrzna takiej książki nie była zbyt piękna. Uległa ona zmianom w III wieku p.n.e., kiedy to kopiści zatrudnieni w Bibliotece Aleksandryjskiej ustalili normy techniczno-wydawnicze: ujednolicono format oraz maksymalną objętość zwoju. Wysokość zwoju wahała się od 15 do 30 cm. Rękopis otrzymywał tytuł, który zamieszczano na początku lub na końcu dzieła. Dla wygody w trakcie czytania usztywniano zwój drążkami drewnianymi lub kościanymi. Zwoje przenoszono w specjalnych pojemnikach, tzw. capsach.  Książka w postaci zwoju wraz z upadkiem kultury starożytnej przestała odgrywać dawną rolę i została zastąpiona kodeksem. 

Wówczas na większą skalę jako materiału piśmiennego zaczęto używać pergaminu. Była to specjalnym sposobem garbowana skóra koźla, owcza lub cielęca. Najdelikatniejszym gatunkiem pergaminu był velin, którego nazwa pochodzi od miasta Pergamon, słynącego z jego wyrobu. Podobnie jak z papirusu w początkowym okresie tworzono z niego taśmy i zwoje. Szersze rozpowszechnienie pergaminu przypada na IV wiek n. e., ale dopiero w wieku VIII zdołał on wyprzeć papirus. Czym pisano na pergaminie? Z początku trzciną, a od wieku V piórami ptasimi, głównie gęsimi. 

Pergamin i papier z biegiem czasu wyeliminowały niewygodny w użyciu zwój, doprowadzając do powstania nowej formy książki – kodeksu. Pierwowzorem kodeksu były wiązki tabliczek drewnianych zwanych przez Rzymian – caudex (kloc drzewny), łączonych zazwyczaj po dwie, trzy i więcej za pomocą kółek i sznurków w tzw. dyptychy, tryptychy czy poliptychy. Zamiast zwijać kartkę wystarczało ją przełamać, złożyć i kilka lub kilkanaście takich kart poskładanych po dwie (binion), trzy (ternion), cztery (quaternion – najczęściej stosowany) czy nawet więcej tworzyło pierwsze kodeksy, które zszywano, aby się nie rozsypały.