Matenadaran... dziedzictwo Ormian

Matenadaran (w jęz. staroormiańskim – biblioteka) jest zarazem muzeum i archiwum starych rękopisów. Jego oficjalna nazwa brzmi Instytut Starych Rękopisów imienia Mesropa Masztoca. Masztoc był jedną z najbardziej znanych postaci w historii Armenii. Żył w latach 361-440, czyli w okresie, kiedy w Armenii chrześcijaństwo było religią państwową (od 301 r.). W początkowym okresie sprawom kultu służyły teksty starosyryjskie i greckie, jednak z czasem zaczęto odczuwać brak ksiąg religijnych w języku rodzimym. Wówczas to pod patronatem kościoła bizantyjskiego powołano zespół ludzi, który opracował alfabet ormiański, gruziński i albański (przeznaczony dla Albanii Kaukaskiej). Pracami tego zespołu kierował Masztoc przy współpracy ówczesnego zwierzchnika kościoła ormiańskiego – katolikosa św. Sahaka i Greka Rufunosa z Samosaty. Około roku 393 Masztoc stworzył alfabet ormiański składający się z 36 liter, który do dnia dzisiejszego niewiele się zmienił. Został on uzupełniony jedynie dwiema literami. 

Rękopis ormiański

V stulecie określane jest złotym wiekiem literatury ormiańskiej. W okresie tym pojawiły się prace z najróżniejszych dziedzin nauki – historyczne, geograficzne, medyczne, prawnicze i inne. Ormiańscy skrybowie, kaligrafowie i malarze-miniaturzyści w jednej osobie  - gricze – przepisywali te dzieła, które umieszczano często w klasztornych bibliotekach, czyli matenadaranach. Sławnym griczem w historii Armenii był Owanes Mankasarenc, który pracował 72 lata i przez całe swoje życie przepisał 132 księgi. Gricze często płacili nawet życiem za chronienie kaligrafowanych przez siebie manuskryptów. 

Matenadaran w Erewaniu

Jeden z największych matenadaranów powstał w V wieku przy rezydencji zwierzchnika kościoła ormiańskiego w Eczmiadzynie, położonym 20 kilometrów na zachód od Erewania. Przez wiele stuleci gromadzono tutaj i chroniono stare rękopisy. W roku 1920 stały się one podstawą zbiorów Eczmadzyńskiego Instytutu Naukowo-Badawczego. W 1939 roku przewieziono je do Erewania, a od 1959 roku - razem z pochodzącymi z innych źródeł – znajdują się w miejscowym matenadaranie tworząc kolekcję około 10450 staroormiańskich rękopiśmiennych foliałów i 2500 fragmentów. Jest to największy na świecie zbiór starych ormiańskich rękopisów. Oprócz nich w bibliotece znajduje się około 1500 dzieł w języku arabskim, perskim, greckim, gruzińskim, łacińskim, hebrajskim, starosłowiańskim i innych, również po polsku. Poza Erewaniem ormiańskie rękopisy znaleźć można jeszcze w bibliotekach i muzeach Jerozolimy (około 4 000), Wenecji (3700), Bejrutu (1300), Wiednia (ponad tysiąc), Isfahanu (około 1 tysiąca), Nowego Jorku, Londynu, Moskwy, Petersburga, Waszyngtonu i Paryża. Ogółem ocalało około 25 000 rękopisów, a dziesiątki tysięcy przepadło bezpowrotnie. W roku 1179 Turcy Seldżucy zniszczyli 10 tysięcy tomów rękopisów.