Uniwersytet... osiągnięcie kultury duchowej średniowiecza

Jednym z największych osiągnięć kultury duchowej średniowiecza jest uniwersytet. Wraz z rozwojem szkół klasztornych i katedralnych o wysokim poziomie nauczania, a więc z upowszechnieniem wykształcenia, odkrywaniem zapomnianych autorów starożytności, przede wszystkim Arystotelesa, wpływów kultury bizantyjskiej oraz komentarzami arabskimi, m.in. Awicenny, powstała potrzeba stworzenia takich nauk, w których świeccy, jak i duchowni, zajmowali się nauką bez oglądania się na jej użyteczność. Szukano wiedzy do celów idealnych. 

Szkoła w Salerno

Prawdopodobnie najwcześniejsza szkoła zachodniego średniowiecza, której początki sięgają IX wieku, powstała w Salerno koło Neapolu. Uczono w niej medycyny opartej na wiedzy wielkich lekarzy greckich: Hipokratesa, Galena oraz Araba Awicenny. W XI wieku była ona najsłynniejszą szkołą medyczną. Zalążkiem uniwersytetów stały się powstające stowarzyszenia młodzieży uczącej się, które tworzyły się za przykładem cechów i gildii wokół uczonych cieszących się wielką sławą, na przykład Piotra Abelarda w Paryżu. Z czasem zbiorowości te przybrały formy organizacyjne, powołując korporacje nauczycieli i uczniów (universitas magistrorum et scholarum). 

Uniwersytet Boloński

Żacy przyjmowani do nacji niemieckiej
na Uniwersytecie Bolońskim, około XV wieku

Najstarszy europejski uniwersytet – Boloński (powstały około 1088 roku) - rozwinął się głównie ze szkoły prawa przy klasztorze kamedułów w Saint Felix, w której z czasem uczono medycyny oraz biskupiej szkoły sztuk wyzwolonych i teologii. W 1158 roku cesarz Fryderyk I Barbarossa przyznał przywileje profesorom i studentom wydając dokument Constitutio Habita, w którym zapewnił im prawo swobodnego przybywania do miasta i bezpiecznego w nim pobytu, wolność nauczania prawa rzymskiego i kanonicznego oraz wyłączył studentów spod sądownictwa miejskiego. Powstały korporacje uczniów, które miały charakter wolnych stowarzyszeń obcych scholarów (nacje) nie będących obywatelami miasta. Stowarzyszenia miały swoje statuty. Ze swoimi mistrzami byli związani umową o nauczanie, za które płacili. Stosunek między studentami a mistrzami przypominał relacje zachodzące między mistrzami a uczniami i czeladnikami w rzemiośle.

Uniwersytet Paryski

Wykład na Uniwersytecie Paryskim,
il. z Grandes Chroniques de France, koniec XIV w.

W XII wieku na bazie szkół klasztornych św. Dionizego i św. Wiktora oraz szkoły katedralnej przy kościele Notre Dame, powstał około 1100 roku uniwersytet w Paryżu. Był on drugim wzorem dla innych uczelni (uniwersytetów niemieckich oraz w Pradze - 1348 i Wiedniu -1365), który przeszedł ewolucję od szkoły nauk wyzwolonych i teologii, z dołączonymi następnie wydziałami prawa kanonicznego oraz medycyny. Uniwersytet Paryski funkcjonował na innych zasadach i oparł swoje nauczanie o inne nauki niż uniwersytet w Bolonii. Wydział nauk wyzwolonych był najliczniejszy i przygotowywał do studiów na pozostałych wydziałach uczelni. To tutaj zdobywano wiedzę matematyczno-przyrodniczą, dokładną znajomość łaciny, dialektyki i wykształcenie religijno-filozoficzne. W nauczaniu korzystano z dzieł Arystotelesa i uczonych arabskich.

Wykład uniwersytecki,
ilustracja z połowy XIV wieku

Paryż już w wieku XII słynął z wysokiego poziomu nauczania teologii i logiki. Spośród wielu szkół paryskich dwie najsławniejsze – szkoła katedralna zależna od biskupa oraz szkoła kanoników regularnych na wzgórzu św. Genowefy przodowały w tych kierunkach nauczania. Wspomniane szkoły około roku 1200 łączą się w społeczność scholarów, uzyskując status uniwersytecki. Uniwersytet paryski, ze względu na znaczenie dla chrześcijaństwa i Kościoła, na ilość studentów uzyskujących wykształcenie teologiczne, był zbyt ważną uczelnią, by kontrolę nad nią można było pozostawić biskupowi. Podlega ona papieżowi, zaś władzę bezpośrednią sprawuje kanclerz uniwersytetu. Najstarsze przywileje dla środowiska uniwersyteckiego nadał w 1200 roku król Filip August, a statut (pierwszy statut uniwersytecki) w 1215 roku legat papieski kardynał Robert de Courson. W 1231 roku papież Grzegorz IX bullą Parens scientarium przyznał uniwersytetowi status głównej uczelni świata chrześcijańskiego. Władza w nim spoczywała wyłącznie w rękach profesorów. W przeciwieństwie do bolońskiego uniwersytet w Paryżu był korporacją mistrzów. 

Wykład uniwersytecki,
ilustracja z końca XIII wieku

Uniwersytet obejmował cztery wydziały: sztuk wyzwolonych, medyczny, prawniczy i teologiczny, ale podstawę studiów stanowił wydział sztuk wyzwolonych, który składał się z dwóch bloków: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) oraz quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka). Architektura i malarstwo traktowane były jako rzemiosło. Nauka najczęściej trwała pięć lub sześć lat, a językiem wykładowym była łacina. Naczelną władzę nad uniwersytetami sprawował papież.