Skryptorium... tam, gdzie przepisywano księgi

Biblioteki średniowieczne

Pierwsze biblioteki w okresie średniowiecza powstawały w V i VI wieku. Miały one wyłącznie charakter prywatny lub posiadały ściśle określony krąg użytkowników. Były to przede wszystkim biblioteki kościelne, usytuowane najczęściej w zakrystii kościelnej lub specjalnej przybudówce przy kościele. Własne biblioteki wraz z archiwami, posiadały katedry biskupie i kolegiaty. Korzystać z nich mogły tylko osoby duchowne. Najstarszą biblioteką kościelną, istniejącą już w IV wieku, było archiwum papieskie posiadające swoją siedzibę w pałacu na Lateranie. Papież Grzegorz Wielki (540–604), podczas swojego pontyfikatu, rozpoczął różnicowanie zbiorów, jednak końcowy podział nastąpił dopiero w VIII wieku. Od VII wieku biblioteka ta znajduje się w bazylice Św. Piotra, tam też do dziś przechowywane są najważniejsze i najcenniejsze dzieła dotyczące spraw Kościoła. 

Inna znana w średniowieczu biblioteka kościelna powstała w 540 roku przy klasztorze Vivarium w Kalabrii. Założona przez Kasjodora (Magnusa Aureliusa Cassiodorusa), kanclerza króla Ostrogotów Teodoryka, posiadała dzieła teologiczne i świeckie. Natomiast sam Kasjodor, jako pierwszy, wprowadził regułę służby Bogu także poprzez staranne przepisywanie ksiąg (kościelnych, jak i świeckich) oraz pilne studiowanie. 

Biblioteki klasztorne

Charakterystycznymi dla okresu średniowiecza były biblioteki klasztorne. Biblioteka taka znajdowała się w osobnym pomieszczeniu (armariolum lub armarium), gdzie księgi przechowywane były w specjalnych zamykanych szafach lub, od XIV wieku, na pulpitach z pochyłą przykrywą, do których księgi były często przyczepiane łańcuchami (libri catenati). 

Księgi łańcuchowe, tzw. libri catenati

Każda książka zaopatrzona była w znak własnościowy oraz często w przekleństwo pod adresem ewentualnego jej złodzieja. Obok tego pomieszczenia zwykle znajdowało się drugie, zwane skryptorium (kalefaktorium), będące często chlubą opactw. Było to jedyne ogrzewane zimą pomieszczenie w klasztorze służące mnichom przepisującym księgi i uczącym się. 

Należy zauważyć, że wówczas księgi w szafach układano grzbietami do ściany, stąd grzbiety średniowiecznych ksiąg nie były z reguły zdobione. Współczesny zwyczaj układania książek pochodzi dopiero z XVII wieku. 

Kopiowanie ksiąg

Księgi przepisywało zazwyczaj kilku lub kilkunastu mnichów, indywidualnie lub zbiorowo pod dyktando. Kopiowanie ksiąg rozpoczynano od zaznaczenia poprzez nakłucie na karcie rozmiaru kolumny pisma, a następnie każdą kartę liniowano cienkim rysikiem, sporządzanym najczęściej z ołowiu. W obrębie tych linii kopista wypełniał karty tekstem używając czarnego atramentu. Pozostawiano wtedy miejsce na ozdobne inicjały, tytuły rozdziałów lub wyróżniane wyrazy, dla wypisywania których używano lubryki (glinki czerwonej) lub później minii (czerwieni ołowianej). Pracę tę wykonywał początkowo również kopista, a od XIII wieku funkcje tę sprawował odpowiednio wyszkolony mnich - miniator. W celu upiększenia księgi dodawano malowane obrzeżenia kart (bordiury) oraz kolorowe miniatury. Przygotowane strony zszywano i oprawiano tak powstałą księgę w drewno, płótno lub skórę, w zależności od przeznaczenia. 

Skryptorium

Biblioteką i skryptorium zajmował się jeden z mnichów (armarius lub librarius), który czuwał nad porządkiem i czystością ksiąg oraz opracowywał katalogi, które wówczas miały najczęściej postać list inwentaryzacyjnych. Do obowiązków urzędu bibliotekarza, jednego z najważniejszych w klasztorze, należało także pilnowanie wypożyczania ksiąg. Księgi wypożyczano poszczególnym mnichom i innym klasztorom, w wyjątkowych zaś przypadkach osobom świeckim. Przy wypożyczeniach poza klasztor składano zastaw (memoriale), który miał postać innej księgi. Różna była wówczas częstotliwość wypożyczeń. 

Benedyktyni nakazywali wymieniać książki raz na rok, podczas gdy św. Izydor w swych pismach nakazywał codzienne wypożyczanie rano i oddawanie ksiąg wieczorem. Wszystkie książki znajdujące się w klasztorze pochodziły z własnego skryptorium lub były darami. Rzadziej klasztory kupowały księgi, bądź je wymieniały z innymi zgromadzeniami. Księgi należące do klasztoru wykazywane były często w inwentarzach skarbów klasztornych i były chlubą opactw.